‘Wen Natting…’
Maribahan ekonomia muna` fan mamatkilu tautauta siha gi hinalum didog na chinatsaga. Silensiu i tanu` na esta na`tañga i katma gi señgsuñg siha. Hu ekuñgug ñaihon pot ti otdinariu na finapus ha`ane.
I gobietnu ha anunsia este gi ma`pus na semana. Frañku ha mensiona posibilidat maribahan parehu setbisiu yan oran cho`chu` pot tinahuñg fondu.
Makat na asuntu pot ti asegurau bandan rinikohen kontribusion tax (aduana). `Nai menus aduana siempre inafekta suetdun empleau siha` lokue`.
Puede ha sustenigue` aduana ya ti tumunog mas ke pa`gu. Gaige guine na fondu para suetdun empleau yan setbisiun publiku. Patte na pinadesen tiempun ha`ilas!
Moneda: Gi ti maput na eskalera atan haf` kinalamten halum guma` familia sa` guiya ennau i tasasañgan ekonomia. I fondu gi monedan familia dumetetmina kinalamten halum guma` kontodu i hinanau tautau siha gi señgsuñg. Ginen halum, huyuñg!
Mauleg sa` guaha ayudun neñakanu` gi hechuran food stamps `nai guaha alibiu para i familia. Mit grasias na guaha este na ayudu. Hu chage ayu na tiempu `nai solu `an patten USDA na attikulu guaha. Hombre este makat sa` ti kinubre tat nesessida kumu pugas yan fina` totche siha.
Manu i guaha ayu `in usune `sino apprubecha hanum grifu yan mañglu haya. Chatsaga ayu na tiempu i tinilaikan Navy yan Interior! Enfin, mauleg in` dimemoria na ekonomia ha tutuhungue` gi halum guma` familia!
Chinatsaga: I hiniyuñg fiñkas Japones ginen Marianas i mas dañosu ni masusede gi halacha. Gaige guine futtunata. Humuyuñg!
Adelantu mafattu `an guaha nuebu na bisnis ni muna` guaha fondun adelantu yan cho`chu`. Sin este kase man-abende hit mahlug lapes yan talapus. Siempre u fattu halum gi guma` familia este na sinisede gi hechuran pinadese. Chatsaga!
Kada hu akanteha silensiu i asuntu ha hogseyu` dañkulu na chinatsaga pot hutuñgu` signifikasioña kontra linala` tautauta siha guine na petlas. Pa`gu, sessu hu letke pot huli`e na makat na pinadese para u fumatoigue hit dispues.
Atan gi taiguine: mahuchum bisnis kontodu fondu maliñgu yan cho`chu`. Para manu hit dispues de tahoka pontan niyog gi papa` troñku?
Mientras tantus, inadahen dispetdisiu gi enteru operasion gobietnu propiu na pinetsige para ta asegura na nahuñg fundota para setbision hinemlu` yan edukasion. Pot tiempun ha`ilas mina` presisu fitme na sensian inadahe gi todu gastu.
•••
Esperansa: Puede homlu` kinalamten i dikiki` na industrian bisita guine para u kontinua umasiste hinanau otru siha bisnis. Estague` uttimu na pisu `nai man-e`esuette hit kontribusion fondu para nesessidatta siha.
Huñgan, gaige bisnis setbisiu, ayudun fangualu`an yan peska `nai mau`udai ekonomiata. Para mona mauleg u guaha fitme na planu taimanu `nai siña mas ma-adelanta i dos patte gi ekonomia—gualu` yan peska—pot satbasionta.
Ti hu komprende haf` na kulan mayotte gi un` banda este na industria. Kau pot gaige pattisipasion tautau tanu`? Guaha minapot mana fitme mas relasion natibu yan otru gi bisnis bisita guine? Manlistu hit umadelanta pinetsige para benefisiun todus.
Tinilaika: Deste tiempun Españot gaige Chamoru ha aksepta disposision siha layeye pot satbasion niha. Guaha tinilaika gi 1972 `nai manmana`e hit appottunidat gi inestablesen para ta gobietnan maisa hit.
Mauleg sa` gi uttimu besis hita humala halum i toru para ta onse. Dispues `nai ta disidi para manu hit—i lanchu `sino haye na atuñgu` gi chagu`. I puntu: hita dumisidi para manu hit gi todu kareran pot adelantun natibu.
Mañgge`: Guaha fumaisenyu` kau maput mañgge`. Huñgan! Rason? Deste asuntu, palabra, sentensia yan eskaleran liñguahe debi u suanu yan amtau para u libianu makomprende. Todu mandaña` este na obligasion.
`An lotgun ya ti komprendiyun pues hagu ni mamañgge` `nai gaige i problema. Na`e dididi` preparasion para u felis gi ma-otganisan materiat yan otru siha puntu para u komprendiyun tinige`mu. Sumen impottante lokue` na un` tuñgu` haye un` tugigi`e.
Dispues, usun liñguahita presisu esplikasion palabra yan konseptu gi ti maput na eskalera kosake komprendiyun haf` matuge`. Gai atburotu lau unu `nai siña umeyag hau estake lagse` puntan lapesmu i para un` fañgge`!
Liñguahe: Gi dineskuten kuttura tat mas ya monana ke liñguahita. Estague` na sahyan kumatga yan numa`e dignu haf` tinatten natibu. Lastima i diniskute `nai ta letke dichu asuntu: liñguahe!
Komprendiyun yangin un` kuestiona haf` na liñguahe iya monana gi kuttura.
Na ti liñguahimu satbasionmu? Mauleg in` hahassu i asuntu gi karerata `nai sessu siempre tatotpe dinimandan modetnu na modun linala`. Kuttura i liñguahe. Liñguahe i kuttura! Maila` ta chule` tatte dignun natibu ni mau`udai enteru gi liñguahita!