‘Wen Natting…’

Share

Maseha menus aduana (kontribusion tax) gi kaha na biahe puede esta kayada pot no u inaffekta setbisiun publiku siha. Lokue`, repara sa` kontodu hanum siempre umaribaha ginen fotte na tiempun maipe ni esta gaige guine.

Maribahan ekonomia tinituhun dos pagyu yan hiniyuñg fiñkas Japones. Makat i maliñgu na katsun setbisiu pot tinaka` tiempu para ta rikohiye tatte hagas fondu.

Hu konsidedera kau finattun ha`ilas i pa`gu tumalag hahalum? Puede lache suspechoghu sa` gai tiempu estake para tafan felis ginen este na sapet.

I dos masusede ti menus ke $14 biyon pesus na maliñgu ginen ekonomian iya Marianas. Puede kayada i kurentin maribaha sino mas problema apas setbisiu ni ta benefifisia pa`gu.

Gi hilu` este guaha kase 15-mit na empleau man-sinasapet ni baratu `sino suetdun popble! Gaige figan pinadese gi sentimentun empleau yan familian niha. Makat na sapet gi man-inafekta na familia siha! Kanaha` taya` esperansa! Puede guaha fina` alibiu gi kareran este na sakan.

Mas Bisnis: Ta diseseha lokue` na u guaha nuebu na adelantun bisnis. Este solu `nai siña tali`e machalapun fuetsan fondun ginen todu. Ha sedi adelantun aduana para katsun nesessidatta gi fina` setbisiu siha. Sin este siempre ta totpe seriosamente chinatsaga.

Magahet na kanaha` todu man-pinalala`e chinatsagan ha`ilas. Lau mauleg sa` fitme gi familia sattun na sensian ina`ayuda. Satbasionta gi halum maseha sumen makat na mattirun ha`ilas.

Lau pitbetsu este i natibu. Guaha `nai kadu` ti mali`e hau pot siha lokue` mangai chinatsaga. Finu` Magoo, “Wen natting, den natting!

Industria: Taya` otru guinahata fuera de dikiki` na industrian turista. Lokue`, mauleg na ayudun aduana nina` halum pumalu siha bisnis guine. Puede ta sustene i presente na kinalamten pot nesessidat hinerat.

Kutturan ina`ayuda lamayot patte umataha sapet gi tautauta siha gi halum didog na chinatsaga. Man-le`an hit gi prohimuta piot ayu i mas munesessita ausiliu. Tana` anaku` kanaita para ta ayuda tautauta kumu man-mauleg na mañgilisyanu. Namagof i kutturan ina`ayuda ni ta eksisia deste antigu na tiempu.

Kuttura: Humuyuñg un` sabiu ha kuestiotiona haf` masusede gi natibu na man-malefa ni kustumbre. Sige ha fama kustumbren sune. Diberas? Deste ñgai`an na guaha kustumbren sune gi natibu? Na ti `agun haya i sine?

Kase ha kechage dumeskute pot kuttura ya abag gi manu i propiu na konseptu. Taigue asegurau na kinemprende gi dos asuntu.

Kuttura pot modun linala` tautau. Trabiha metgut kutturan natibu ni sessu tana` tinahgue ni kustumbre. Difirensiau i dos ya chagu` lokue` sustansian niha.

Namagof sa` respetu un` kuttura `nai ta establese inafamauleg yan ina`ayuda gi entalu` tautauta siha. Kustumbre, asuntun diariu na kada ratu matulaika.

Kuttura, ma`ug! Man-ñgiñge` otru kuttura ni fitme giya hita. Tumekun hau konrespetu gi man-amku` siha `nai ma-echa hau lokue bendisionmu.

Kutturan relihion katoliku un` metgut na patte gi linala`ta. Mayotmente mañgatoliku ya man-sattun gi obligasion espirituat tat kumu misan Dameñgo yan pinitensian kuaresma.

Namagof piot `nai enteru familia umasiste este siha na obligasion. Adumididi` man-eyag i famaguonta propiu finana`guen haf` mauleg yan che`chu` echu tautau.

Felis hinanau tautauta layeye pot manfiet gi finana`guen i kutturan relihion. Mas fitme amesta, inafamauleg yan ina`ayuda gi halum hita mismu. Sensian mauleg na mañgilisyanu ginen fitme na kutturan relihion!

Chatsaga: Dispues de biradan ginen un` kantun tasi ilegña i tiuhu na ti u ta`lu tatte guihe na unai. Ha gu`ut attension-hu pot pa`gu hu huhuñgug taiguihe na sentimentu pot lugat.

Entre gaige guihe espiritun man-mofona ya ha respeta man-presenten niha `sino ti umaya i lugat yan guiya petsonatmente. Humalumyu` na i mefe`na. Umahnanau tatnai mattu tatte guihe na kantun tasi. Kau metgut na sensian menhalum na sumeha?

Mauleg na halum tanu` hu fatoigue ume-ayuyu yan binadu. Diberas, ni un` biahe `nai mana`eyu` suetteghu. Ti machatli`eyu` lau sen ti mana`eyu ni sikiera un` umañg. Sali ke para man-uman kostat yan dililiñg machete. Taya` mas!

Gi halum tanu` ayu hu huhuñgug, “Un` ratu ha` sa` un` upus”. Era, estaba un` dañkulun ayuyu gi hilu` achu` ya tihu li`e. Dios mihu! Espantauyu`.

Un` che`luhu achog kantun tasi mañgone` midianu na ayuyu. Ayu `nai hu hoñgge na guaha ha` mana`e. Si Iku yomug seru guine na fina` kañada!

Talentu: Un` ñietun diñga` sige kumanta mientras dumadandan ukulele. Bonitu bosña i lahihu kontodu dumandan, mauleg. `An guaha dinidaña yaben ukulele hafaisenyu`. Animu umeyag kanta yan dandan.

Esta hana` magem-yu` pot mitalentu na patgon. Kanaha` todu famaguon-hu nietu yan nieta man-mabendise talentun dandan. `An mandaña` mas bonitu i dopbladan dos na bos gi kantan niha. Hu agradese `an sige makantaye-yu` gi pa`gu lemlem tautau. Talentu!

John S. Del Rosario Jr. | Contributing Author
John DelRosario Jr. is a former publisher of the Saipan Tribune and a former secretary of the Department of Public Lands.
Disclaimer: Comments are moderated. They will not appear immediately or even on the same day. Comments should be related to the topic. Off-topic comments would be deleted. Profanities are not allowed. Comments that are potentially libelous, inflammatory, or slanderous would be deleted.