Uttimu Diniseha pot Natibu

Share

Agupa` na ha`ane botasion gobietnu entalu` Heinz yan Eulogio. Si Heinz ha abibiba proteksion direchon natibu gi hilu` kuttura yan tradision. Si Eulogio modetnu na linala` gi papa` areglon Chinu yan casino. Ala kuenta botasion pot Natibu kontra Chinu!

Estague` na asuntu tafafana` pa`gu na eleksion: Proteksion `sino destrosiun kutturan natibu. Gaige futtunan famaguon-ta gi haf` disposision-mu agupa` na ha`ane.

Todu i dos kandidatu hu sentuñgu` deste antes. Mauleg relasion-hu yan kada unu. Lau mapega un` asuntu ni debi bai` fama` disision. Era proteksion tautau-ta gi papa` Heinz pat destrosiun modun linala`ta gi papa` banderan Eulogio.

Afañielos, ti listuyu` umesgaihon mabogbug espiritun natibu gi famaguon-ta. Muñgayu` sumaunau chumapag haf` sustansian niha kumu famaguon natibu ni mau`udai trañkilu gi galaide` kuttura yan tradision. Ti listuyu` tumupa siha ginen tanu` niha `nai ma-establese sustansian Chamorro yan Karolinas. Gaige gi edda` tano`ta i fitme na añklan linala` niha. Taigue gi casino!

Mananayuyot-yu` na u dinanche disision-ta agupa` na ha`ane. Puede ti masge` ya tafan arikohe dispues yan si Heinz yan Ray pot para ta aregla mona fitme yan abundansia na linala` tautau-ta. Sen mas, un` dañkulu na si Yuus ma`ase`. Si Yuus una`e hit felis yan geftau na bendision agupa` na ha`ane. Si Iku.

‘Man-mañgge famaguon-hu’
Gi konbetsasion-hu yan kompaireghu Candyn Taman, ha estoriaye-yu` pot si Maria-Ana (Mariana). Tutuhu` lago`ña i amku` un` oga`an hafaisen mamaisague “man-mañgge famaguon-hu”. Kasse i amku ginacha` ume`emahalañg pot sige mas adbansau idatña.

Tumalag hilu` gi hegsu` I Deni para u famaisen ayudu. Lau sumeha `nai ha li`e na guiya ayu na batkada i ti man-e`ekuñgog. Dispues siha sumugun ginen i tanu` i famaguoña pot apenas appottunidat.

`Nai tumalag papa`, hali`e gi un` banda mataña dos prohimu sige guatu ya man-manñgiñge`. Sige ha estudiaye haye i dos prohimu sa` mampos motmut respetu yan yine`ase`. Era si Heinz yan Ray.

Galaide` Natibu
Este na eleksion pot konsensian natibu yan kau listu umatrebigue` gi proteksion kutturaña lamayot patte pot futtunan famaguon-ta. Uttimu sakudida para tafan mañaluda gi tihoñg-ta dimas de tihoñg Chinu.

Huñgan, guaha dididi` dañgkulu na fina` tasin chinatsaga gi para ta komprende satton hafa asunto-ta kumu natibu. Lau pasensiaye ya un` na`e animu umatetuye haf` dichu ilelegña i kompas konsensiamu. Gaige guennau na mau`udai futtunan famaguon-ta.

Sumen na`pinite i para hita mismu fuetsau para tana` popble espiritun famaguon-ta gi hafa fitme na pisun tinatten niha gi hilu` sahyan kuttura yan tradision.

Gaige gi patman kanai miyu ya seguruyu` na in` hahassu lokue` silensiu haf` mauleg yan antau para i famaguon-ta siha. Si Yuus Maase`!

Destrosiau na finapos
Rason na kada ratu hu repite inadahe pot guaha siha mañeluta gi todu atmos bandan tasen Pasifiku esta pa`gu man-mumumu para umachule` tatte haf` dichu dignun niha (onru) kumu tautau isla. Puti na finapos ya hu diseseha na tita padese este na chinatsaga pot diskuidu-ta.

Lamegai man-sustansiau siha na asuntu numanañgga hit para ta diskute seriosamiente. Mientras tantus mantinane` hit politikan destrosiun ginen halom (hita mismu) ya man-malefa hit ni mas man-presisu siha na asunto-ta.

Giya New Caledonia huli`e un` biha mafatinase fina` sadigane gi tatten un` dañkulun palahyu. Ayu offisioña para u setbe amuña kumu muchacha. Apmam na tiempu guihe ya huli`e taduñg hinassoña un` taloa`ne `nai matatachoñg gi papa` troñku. Seguruyu` na ti ume`efresku soluke hafaisen mamaisague` haf` na taiguine modun linala`ña un` esklablu gi tano`ña. Ha chule` Franses i minan i tanu ya ha bende. Kuantu mohon humanau guatu para i natibu iya New Caledonia?

Giya Saudi Arabia tanu laña, mattu i Amerikanu ya ha deklara na gai interesgue` gi laña. Malachai mana` fan mumu i natibu mientras ha chochopchup i laña. Na ti lañan i natibu? Manu `nai mañoda` atoridatña i Amerikanu “interest” lau hagas ti dueñun lañan Saudi Arabia?

Yangin siakassu masoda` un` guaguan mina gi oriyan tano`ta haye dueñun ennau na mina? Na ti hita man-dueñu? Estague` siha asuntu ni hu apupunta huyuñg para tana` la anchu fan atanta. Direchon natibu!

Delegadon Marianas
I delegadun iya Marianas, taimanu otru siha delegadu ginen territories, mana`e putdet man-bota gi halom komitehan sanpapa` na guma congresson iya America.

I estotbu gi ayu na putdet i bali `nai tai bali botuña yan tai bali `nai gai bali disision botuña. Mampos ti komprendiyon este na areglu lau disposision Congresson America.

Sige hu dibina manu otru gi tanu` `nai guaha balimu ni tai bali yan tai bali `nai gai bali. Esta pa`gu uma`afuluyu` yan este na areglu. Yan este na modun representasion guaha para hita, pues ala kuenta tai bali yan sumen taya` signifikasioña ayu na offisina. Haf` taimanu u guaha representasion `nai maprohibe i delegadu chumogue checho`ña?

John S. Del Rosario Jr. | Contributing Author
John DelRosario Jr. is a former publisher of the Saipan Tribune and a former secretary of the Department of Public Lands.

Related Posts

Disclaimer: Comments are moderated. They will not appear immediately or even on the same day. Comments should be related to the topic. Off-topic comments would be deleted. Profanities are not allowed. Comments that are potentially libelous, inflammatory, or slanderous would be deleted.