Trañkilu na linala` isla
Unuyu` gi man-ritirau ni tumatitiye inefresen satbasion probleman este na programa ni para u fagpu` gi 2019 na sakan.
I ma-offrerese na satbasion ginen casino mampos fatsu. Gi primet lugat tinahoñg $41 miyon pesus yan para mona. I settlement agreement para i 75 pot sientu na pagamienton man-ritirau ha nesessita $45 miyon pesus gi sakan. `Nai tinahoñg i masupopone na apas ginen casino pues ti satbasion este soluke mana` fan apalo`pu` mas dibi! Tampen sinetnan i nesessidat man-ritirau!
Lokue`, kau bale para ta sakrifisia futtunan famaguonta pot dinagen apas 25 pot sientu ni klaru na tinahoñg deste tutuhon? Kau propiu para ta pega kantidan dibi gi tatalu` famaguonta pot chat-konsiderasion `nos kuantos gi hegsu` I Deni`?
Hafa ya guaha pesti `sino gera entalu` Chinu yan Japones ni kada ratu umatotbus pa`gu? Guaha mohon para u fan manbisita mage Marianas? Na ti magahet na siempre u fañaga hihot yan tanu` niha? Gi hilu` este, kau bale i esta ta lachai numa`en ñaihon futtunan famaguonta?
Afañielos, ni guahu kumu ritirau ti listuyu` kumonduse famaguonta guatu gi lugat matansa (slaughterhouse) para u fan matrata kumu esklabu `sino u fan mapunu` ni man-mikeble na tropan kriminat ginen hiyuñg.
Maila` ta sustene i tai achaigua na trañkilidat yan pas kumu komunidan mañgontentu na tautau tanu`. Estague` finana`guen mañainata poresu na mauleg tana` lachagu` hinassota. Si Yuus Ma`ase`!
Homlu` Na Neñkanu` Antigu
Hu huñgog un` mediku na `an para u homlu` i tautau, debi u kanu` antigu na neñkanu`. Mauleg na rekomendasion lau manuyu` `nai baihu fañoda` antigosu na mantension?
`An pot a`gun natibu, siña man-suette hit choda, mendioka, kamute, sune, dagu, gadu` yan nika. Kase siña mansuette hit tinanom papa` oda`.
I cheda gigon inestane mañglo un` ratu ha` umaliñgkiñg. I lemai esta megai man-tinemba ni manadan pagyu. Kase gai benifisiu mas i para ta usune tinanom papa` oda`.
Appenas esta troñkun talisai yan otru siha gulusina. Dispues, todu matara bira sentadan natibu sa` mas ha` cereal yan leche piot ya mana` tinatiye ni umega` TV `nai duru ta`lu somug ice cream yan otru siha bokan na`chetnudan.
Gaige este na asuntu gi halom gima` familia. I dos saina siña umaregla homlu` na sentada yan etsisiun familia. Sin este, kanaha` puru kandidaton daialasis yan operasion korason para mona.
Tiempon Maneñgheñg
Gi ha`anen Thanksgiving `nai ta tutuhon sumiente mañglu` maneñgheñg `nai sige i niebi (snow) poduñg giya Japon, Korea yan otru lugat siha giya Asia.
Lau deste Disiembre gi mapos na sakan, sumagaha` i maneñgheñg na mañglu` gi hechuran man-fros monedan familia. Pot tai sinahguan mina` ti takeke baba. Fros i petta pot appenas ta rikonose sa` tai sinahguan.
Maseha manu guatu, maneñgheñg. Maseha lokue` haye un` soda` nina` chichichi` ni maneñgheñg moneda gi betsaña. Dios mihu na mattiru gi linala` familia.
Taimanu ha fino`hu gi lataftaf, este na mattiru kada sien años tumunog gi enteru elmundu. Kase mangaige hit gi birada hulu`. Puede magahet ya u ta tutuhon umaregla ha`anita gi halom lafresku na guinaifen mañglu` ayudu gi monedan familia siha.
Todu bale na biahe
Tiha alifog gaput iluña i amiguhu, kala`u`! Sige fumofu gi kanton kasiyas manog. Kontodu mauleg na ga`ña galagu ha tobus ni batden na`manog.
Hu kanefise humihot pot no kontodu guahu u chatfinu`e. Mangagau kafe gi asaguaña. `Nai kulan dididi` atrasasau manae`, umesalau. Ayu `nai hu tulusuu` para i kareta ya ensegidas hu diñgu i lugat.
Gi latalo`ane hu birayu` tatte. Esta mas ñahlalañg mataña ya sige kumonbetsasion. Dispues ha tutuhon lumapbla i man-sabiun i hegsu` I Deni` ni miserapble na modun linala` pa`gu.
Magahet na tat ti nina` chachatfinu` ni mattirun tiempu. Gigun un` kubre un` nesessidat, un` punu` i otru mientras sige un` yotte hulu` dos bolan dibina manu mas presisu na nesessidat gi sigiente sigidu. Taya` chumachaleg fuera ke litraton un` cowboy pot chupan Marlboro.
Mauleg na ti guahu manehanten monedan familia `sino hu tahgue amiguhu chumatfinu` diariu. Dios mihu na mattiru.
Pastores gi kelat kinilu
Man-estaba `nos kuantos pastores man-mamumulan kinilu. `Nai doku` un` lobu (wolf) gi chagu`, man-malagu pot malie` na piligru mafafana`. Haf` mohon na man-malagu lau siha pumupulan i pinegsai siha?
Pot man-ma-apapase kumu empleau mina` man-malagu. Parehu mohon estoria yangin i dueñu fumagchae` finatton lobu? Puntu: I Saina ha sañgan klaru na para u tachu dumefende i innosiente pot no umana` lamen `sino aminasa. Estague` sustansian mauleg na pastot gi kinilu.
***
I santa biblia ilelegña na solu tatautau ni makone` intaktu hulu` gi lañget tatautau Santa Maria. Todu otru finapos hechuran espiritu `nai man-hanau. Estague` mina sumen ma`gas kinahuloña gi lañget.
John DelRosario Jr. is a former publisher of the Saipan Tribune and a former secretary of the Department of Public Lands.