Tanu` Natibun Marianas
Esta impachu-yu` humuñgog na ti ligat i Attikulu Dose. Ennau siha na opiñion gine man-otdinariu na tautau-ta yan guaha lokue` tautau hiyuñg chumalelegua` sekus niha. Kulan mohon man-muron i tautau tanu` ya ti kapas man-hassu mauleg yan antau gi asuntoña.
Yangin sustansiau dañosu i Attikulu Dose pot malimitte gi natibu dumueñon tanu`, ke ya hafa na Amerika ha sede i Indian gumu`ot tano` niha? Ti mapot talie` na haf` mauleg para i Indian debi lokue` u mauleg para hita. Haf` mohon?
Dispues, chage fan mamahan tanu` maseha manu tat kumu Filipinas `sino Japon kau un` mabende? Ensegidas manotisia hau na i tanu` para i tautau niha ha` solu. Ya haf` umestototba i mañgekuentos na para umasede otru gumaitanu` guine?
Kulan tinahoñg nu este na insuttu: Kontodu i Delegadun Marianas as Kilili ha petsisige para umana` fan sudadanu 14-mit na tautau hiyuñg `nai ensegidas hana` atlibes direchon natibu gumubietnan maisague`. Mauleg este na propositu para hita? Haf` motibu na uma`atog si pindehu Kilii` gi un` sustansiau na ginagauña kontra tautauta?
Gi fina` lancheria
Gi un` lemlem tautau, malofanyu` gi fina` lancheria entalu` As Perdido yan As Lito. Ha tutuhon milalag halom i hulie` siha na man-amku` guihe na lugat antes. Man-antau finu` pinasensia gi usun palabra, tat kumu i mañge` na kinembidan amku` para fina` mirienda `sino sena.
Man-animu gi halom hatdin yan inasisten pinegsai siha gi oriyan lanchu. Gi oran `las kuattro gi talo`ane, esta si Nan Lia ha tutuhon mama` sena. Gaige si Ta Iku munana` chochu ga`ta tat kumu babue, manog yan paluman mansu.
Antes de bai` kaikaiyu`, hanae`yu` i biha un` hitiñg aga` tanduke yan pinada`ña titiyas fresku na mai`es. Ha ayu`usyu` antes de bai` hanau. Gi karerahu tatte giya hame sige hu hassu i animon dos amku` yan mañge` dinaña gi oran sena yan famaguon niha.
Mampos na`magof mattu gi un` lanchu `nai motmut i dos amku` minagof. Un` lie` benefisiun bendision minesñgon yan inaguaiya pareho ha` halom katma yan pagyu. Manaigue esta ayu siha na man-amku` lau chetton gi hinasoghu i antau na finu` pinasensia yan grasiosiu yan magof na chaleg niha antes.
Gi dikiki` na isla
Gi 1974, mattuyu` Rongelap, Utirik yan Bikini hu akompañia i grupon Atomic Energy Commission gi marisetan tautau este siha na islas kada sakan. Era, man-matatitiye haf` pinadesen niniha dispues de mayute` Atomic Bomb gi tanu` niha gi 1945.
Gi halom gualafon, mata`chuñgyu` gi naftan niha manayuyot mientras sige kumilulog hinasoghu haf` na mayute` ayu na bomb giya Bikini. Mattu gi metgot na bala hombre kontodu direksion mañglu` tinilaika halom enteru Micronesia. Iya Rongelap, Utirik yan otru siha na islas `nai poduñg i petbus atomic bomb.
Pot bente sais (26) años na tiempo ti mapacha guihan niha deste chechop tasi huyuñg esta i rubentason. Ti man-lie`yu` man-paire na guihan sanhalom ke haf` gaige gi dos isla. Gi dinaña` fina` sena yan i tautau siha `nai hu chage paire na tamales niyog.
Mampos tristeyu` ni man-macho`guen niha. Hu tuñgu` na megai para u fan matai kanset thyroid. Sinparat tinayuyothu para i los prohimos ni man-ma-usa ni Amerikanu para umalie` dispues haf’ para umasusede ginen binenon potbus atomic bomb. Esta pa`gu ha estrarañayu` `an hu hassu che`chu` Amerikanu kontra ayu na grupon tautau. Tailaye!
***
Magahet na sueno i pueñge esta`i finatton chatagmag gi dikiki` na isla `nai taya kosas modetno. Gima` hagon niyog fanliheñg niha. Puru familia man-gaige guihe na islas. Gi todu kinalamten, man-gaige todus para u fan a`ayuda. Sumen namagof na relasion gi entalo` todus.
***
Manpeska, mana` gasgas, matala` gi sagan fanala`an `sino maha`me gi hilu` guafe. Paire na tininu yan katdun niyog ni maplanta para sena. I fresko na kineni` tiau yan manineñg makelaguen. Man-daña gi fina` grasiosiu na chaleg estake oran deskansu. Silensiu i dikiki` na soñgsoñg esta i finatton chatagmag.
Guaha maprekura tinanom choda, mendioka, yan sune gi hatdin familia. Kontodu mana` chochun pinegsai monhayan gi taftaf oga`an. Tinatitiye ni otru siha planon yan che`chu` komunida. Dispues de monhayan man-mariseta, inna` guaha fina` sena ni dinirihe ni ma`gas niha. Ai sabe dios korasonhu `nai sumeha batkon mame para tatte Kwajelein.
I dikiki` kanai niha uttimu hu lie` gi kanton tasi `nai sige ham huyuñg. Bien bendision para siha.