Tanu` Indihinau (Natibu)
Guaha man-atoganti chumoneg asuntun direchun manbota kumu sudadanun Amerikanu kontodu pattisipasion disposision tanu` natibu.
Hu komprendi este na asuntu sa` hagas manaitaiyu` lamegai na estudiu pot direchun botadot.
Lau guaha ha` lokue` asuntu siha `nai debi u motmut respetu gi tautau tanu` sino natibu. Disposision Attikulu Dosi gaige este gi dos patman kanai natibu. Siña gai direchu hau manbota lau tuñgu` rayamu gi haf` solu asuntun mami.
Taya relasioña asuntun tanu` natibu yan otru rasan tautau siha fuera de Chamorro. Desde ke manmafañagu hit dos ta soda` huyuñg: Dikiki` tanu` yan dañkulun tasi. Achog asuntun independenti sen ti parehu kinemprendin tautau isla yan ginen elmundu.
Para i tautau-ta, i tanu` hinagoñg-ta, linala`ta, yan plaset linala` natibu desde antigu na tiempu. I manginen hiyuñg mapega i mismu konseptu gi hechuran sisteman gobietnamentu. Para hita, linala` tautau-ta. Estague` i difirensia!
Gi karera mona, hu guiguife independenti na Marianas ya u kahulu` este na asuntu `nai esta lamegai gi famaguon-ta man-ma-eduka kolehu. Mas antau yan anchu na inadiñgan siempre makondukta `nai u guaha eksisiun botasion gi este na attikulu. `Nai esta man-to`a tautau-ta libianu ta esgaihon mona kinalamten tano`ta para todus.
Puntu: Masedi i Indians (Native Americans) mandueñu gi tanu` niha. Yangin manmasedi taya` rason na ti siña i natibu guine ha eksisia mismu direchu! Dispues, taya` ta gagagau solu respetu gi haf` inyun natibu!
Sensian Saina
Gi halum katma yan mattiru, i mañainata ma-atrebi siha umusuni sattun na kinimitin inaligau mantension familia. I mantension ha inklusu neñkanu`, magagu, kareta yan fanliheñg familia.
`Nai sige mona, ta fatoigue hegsu` guinifita `nai ta dispacha hit ginen siha. Hita lokue ta establesi mismu familia-ta. Parehu yan finapos mañaina-ta gi difirensiau na tiempu. Siha antes hita pa`gu.
Areglun dos saina muna` fitme kada patgun mañaña antes de u diñgu i pettan sanmena. Bes enkuando, man-absisita espesiatmienti gi tiempun ha`anen gupot siha. Este na pogsi` natibu fitme ni gumu`ot todus desde antes.
Fuera de malulog gi gima tasoda` otru siha finana`gue ginen eskuela yan bisinu. Desde katpenteria, chechu` hatdin, peskan tasi yan tanu`, respetu gi man-amko`ta yan otru siha ineyag ni muna` fitme mas kareran kinimplen echu tautau.
I famaguon-ta i gatbu na flores hatdin korason-ta. Siha u gini`ut i achon desde ayu na ha`ane `nai ma-establesi mismu familian niha.
Ti namanman na kada patgun sahñge kustumbreña. Lau todu kumomprende haf` mauleg yan ti mauleg. Ti namanman lokue` i sattun na animun kada patgun para una` mauleg-gue gi todu pinetsigi.
Guaha na patgun taglayu`, pasensia, malamaña, matatñga, yan otru siha dopbladan kustumbre. Ti hu entalu`e desde ke mañuha gi kanaihu sa` siha para u kinatga kilu`us niha. Gaige gi dos patman kanai niha ha`anen niha.
Lau mientras lalala` si nana, guiya mas tumuñgu` haye gi halum i tropa i ti muna` sisiña. `An gai suetti ha poluye dididi`. Ennau na patgun sessu siempre ha bisita mientras ke gagaige si nana. Añgoghuyun disposision nana.
Namase`: Sessu hu soda` un` patgon lahe gi gima` i hagahu gi uttimun semana. Era, mauleg na amigun un` ñietu ni kumombida para iya siha.
Un` namase` na nana pumupulan sin pintu`. Guaha ochu otru mañeluña. Gi halum chubasku komprendiyun haf` ha`aniña este na patgun.
Matutuhun makreansa i patgun haf` modun familia desde tinayuyot, sena yan munagasgas gi gima`. Hana` banidosuyu` sa` listu hasañgan na guahu yan i asaguahu i bihu yan bihaña.
Motmut gineftau mami pot ha nesessita i patgun sattun na ayudu. Sessu hu adiñgane pot para bai na`e mas konfiansa na atbiettu i pettan appottunidat yangin ha konsigi pumetsigi edukasioña finenina. Magofyu` `nai ilegña, “Grandpa bai osgi tinago`mu siha”. Pa`gu, prefektu ñietu!
Minalañgu: Hu li`e un` patgun gi hospitat (entalu` 10-14 años) para umarikonose pot chatguiya. Hu huñgog dispues ginen i tata na kanset haga` chenotña i kilisyanu.
Ha usune kahulu` man-ñgiñge dispues ha birague` tatte gi siyaña. Kanaha` tihu lañgag umatan i patgon sa` hu komprendi ayu na eskpressiun mata `nai siete años sigidu halum yan huyuñgyu` lokue` gi hospitat `nai malañgu lahihu.
Esta hana` mesgu` lagohu. Buenti o`sun esta ma-hospitat pat guaha pinadesisiña ni sumen chatsaga. Lau ha suñgun dibuenamenti.
Makat na asuntun familia. I patgon pot mattirun kanset haga`, i mañaina i diariu na animu ma-assisti i lahen niha. Huyuñg yan halum gi hospitat kada inaditi i patgon baban siñienteña. Makat na tiru piot gi malañgu ni guaha buenti `nai ga`oña esta dumeskansa.
Todu ayu na mattiru hana`e-yu` minetgut yan minesñgun gi ha`anihu. Ayu lokue` na tiempu `nai fehman hufaisen i Saina ayuduña. Hu gu`ot kanaiña fitme sa` guiya i man-nana`e gi katkuet kinalamten. Mattu gi sumen popble siñienteghu guihe na tiempu.
Pot Chaleg: Listu i amiguhu Magoo umanunsia na esta ha huchum i uttimu pahinan 2016. Esta monhayan lokue` ha baba i primet pahinan 2017. Hu faisen haf` sineda`ña, ilegña, “Pare hu ha` na asuntu yan 2016!” De dios mihu!
Ha faisenyu` un` amiguhu para bai atan kau magahet na matan amku`gue`. Hu faisen haf` guaha. Ilegña, “Ahe, pot maseha manu na offisina hu agañg ilegña i sekretaria, un` ratu ha` pop”. Era, tiyaña ma-agañg “pop!”
•••
Hagas malagu` i tihuhu gai paki pot sessu humalum tanu`. Lau sen mapot ha soda` propiu finu` Eñglis para u faisen amuña ni paki. Uttimoña ha batbaruye, “Hey friend, you like chenyi`(exchange) one pukpak (gun) fonne one be` (cow)?” Diberas na grasia!
•••
Matranslada un` kattan sindalu para si nanaña. Ilegña, “Dear Mom:” Matranslada, “Binadu Nañg”. Sige mona, “Before I go down the line, I want to say hi”. Translada: Antes de bai tunog papa` gi tali, malaguyu` na un` tuñgu` na tatkilu”. Dios mihu todu mana` fan abarambau intension `nai matranslada kattan i prohimu. Anog haye ti tumuñgu` liñguahiña.