Silensiun Ha`ane
Didog na chinatsaga fumatoigue hit gi finattun tiempun ha`ilas. Hinegse este ni destrosiun dos pagyu yan hiniyuñg fiñkas Japones guine. Gai minakat i tafafana` para mona.
Dos maliñgu gotpe: fondun adelantun linahyan yan cho`chu`. Ha anunsia i gobietnu planun para maribahan setbisiu yan oran empleau pot menus fondu.
Dañkulu na maribaha aduana (kontribusion tax) ni kumakatsu setbisiun publiku yan suetdun empleau siha.
I hinanau fiñkas Japones $7 biyon pesus nahuñg na sapet ha chalapun gi santatte: menus fondu yan cho`chu` guine.
Ha chule` fiñkasña tatte Japon, petmanente. Dudayu` kau u bira siha tatte Marianas. Uttumu na “sayonara”. Siempre ta padese mattirun chafleg na kinalamten ekonomia yan halum guma` familia.
Guaha otru fitme na patte gi ekonomia-ta para u katsu hiniyuñg biyon pesus na bisnis guine? Haf` otru guinahata fuera de taya` ni hinegse miyon pot miyon na dibin gobietnu? Na ti siempre maribahan ekonomia umafuetsas ma-utut setbisiu yan oran cho`chu` empleau?
Hafa na motibu na humanau guine i Japones? Kau diskuidun bastus na relasion yan siha gi sentidu na asuntu? Haf` mohon otru motibu fuera de diskuiduta?
Hafa para tahgueña biyon pot biyon na fiñkas ni machule` tatte Japon? Fuera de mantaya`ta guaha otru siña tapega papa` gi lamasan para adelantun yan sinistenen linahyan? Siempre tali`e haf` este na karera. Gai minakat para mona!
****
Esperansa: Gi oran deskansu ayu konsuelu-hu i metgut na sensian ina`ayuda yan yine`ase` gi tautauta siha guine na petlas. Man-geftau gi mas munesessita ayudu. Naturat na sensian dikiki` na komunidat isla.
Makat na chanda maribahan fondun familia piot gi hilu` obligasion apas guma`, kareta, yan otru siha diariu na nesessidat. Haf` para un` chogue gi halum miserapble na pinepble?
Ti deskribiyun pinadesen tautau guine na eskalera. Guaha chachalaña este na pinadese para ta asegura kualidat na linala` gi tautauta siha?
***
Mañeluta: Guaha `nai hu fagcha`e konbetsasion mañeluta siha ginen Luta yan Tinian pot bandan gastun linala` gi lugat niha. Tat ti muna`e animu pumetsige ayudun hatdin gi tatten guma` `sino gi gualu`. `An mauleg i tasi manhanau lokue` manpeska para katsun mantension.
Namagof i animun niha pumetsige haf` presisu pot satbasion. Ni unu kumuentus pot chinatsaga. Lau todu ma-usune che`chu` mantension familia, dibuenamente. Asolas, mandaña` pot libetta gi dikiki na komunidan isla. Namagof i sensian esperansa gi halum sumen chatsaga na mattiempu.
****
Tinilaika: Un` kantot mamaisen “mañgge i kustumbren sune” `nai ha kuestiona lokue` man-mañgge natibu. Kase ha kuestiotiona usun sune gi sentada ni tinilaika ni hinegsa` yan pan.
Usun sune `sino haf` na finatinas man-gaige gi papa` hinerat na definasion sentadan natibu lau ti kustumbre. I asuntu mas propiu gi tatatte.
Atan haf` finaposta sa` huñgan guaha siha tinilaika kontodu inadaptan neñkanu` otru na rasan tautau gi fihonta tat kumu Tagalu. Dispues de klasen finatinas mas gaige finaposta gi relasion yan todu `nai mangaige lokue` otru na mañelutal
Dispensayun `an ti mahasñgun lache na usun palabra ya puede guaha mas inadahe antes de umafa` kanta maseha haf` pot hinanau `sino tinatten natibu. Lokue`, `an guaha dinidamu famaisen pot no un` linaisen fumama lache na palabra piot dichu kutturan tanu`.
***
Dibision: I asuntu madibidi entre kustumbre, kuttura yan tradision. Yangin siña ha pega kalulotña gi unu guine libianu ha oppen maisague`. Chatkomprende mina` mamaisen pot finatinasña kustumbren sune.
Dispues, `nai mana` hanau tanu` familia ti mana`en ñaihon gi manriku soluke ma-atkila `sino mabende. `An ti mapatte hau pues faisen mañainamu.
Komprende lokue` na tanu` niha ti tano`mu! Kuantu na suppottasion un`nana`e i man-amku` gi mes para mantension niha na mañgoñgopbla hau? Tanu` niha!
Kuttura u kontinua matulaika sinparat. Para un` felis gi presetbasion kutturamu gaige ennau gi dos patman kanaimu gi un` palabra. Haf` `nau na palabra?
****
Munton: Maseha manu un` atan gaige loka` munton dibi entalu` hegsu` I Deni`, papa` giya Luta yan sankatan siha petlas. Gi mismu tiempu puru ñañgun na konbetsasion pot no uma-estotba i munton dibi ya umachalapun.
Humanau si Magoo para u chule` flechan musgomo` para u chage chumalapun ginen i chagu`. Ai `nai basnag i munton tat tiha tampe kontodu hame gi papa` troñkun kamachili! Dios mihu!
***
Chinatsaga: Abarambau kinalamten i tanu` na sige hu espiha manu `nai siñayu` mañoda` fina` esperansa para bai haguñg ñaihon fresku na mañglu`.
Mientras hu ñgeñgelu` para manuyu`, huli`e lokue` ekspressiun chinatsaga gi matan tautauta siha. Hmm! Oppan este na sapet katkuet petlas guine.
Hu birayu` guatu umekuñgug radio umesuette konsuelu. Puru kantan pinite na kontodu guahu kume pinite. Inipus chatsaga yan triste i tanu`.
I sapet gi tautauta siha kumonfitma suspechog-hu na hagacha` hit finattun ha`ilas ni machalapun gi enteru elmundu. Puede kayada ya u menus pinadese guine gi tano`ta.