Sayonara Petlas NMI

Share

Hiniyuñg fiñkas Japones guine rumibaha mas i ekonomian tano`ta. Kumeke ilegna menus fondu para pinetsigen adelantu, aduana (kontribusion tax) yan suetdun empleau.

Gi mismu tiempu, namanman i mañan “no siakassu” ginen man-ma`gas siha.

Taya` ansianu na animu mahusgan signifikasioña i masusede kontra linala` tautau ni marepresensenta. Dididi` metgut i diskuidu guine na patte.

Entre mali`e haf` na kuttina tumunug gi sanmena `sino man-atogante ma-upus pot man-ginacha` induktu. Pot tai ekonomia i tanu` mina debi u guaha sattun na inadahe gi dididi` na guinahata. Lau masaulag “not yet, already” mientras makeke apotsu` haf` i asuntu. Na ti kualidat linala`?

Hiniyuñg $7 biyon na fiñkas Japones makat pot rason na taya` guinahata. Gi hilu` este na pinadese taya` planun haf` para umapetsige siakassu na didog na pinadese humogse tautauta siha guine.

Seriosu na asuntu ni presisu na uma`atan sa` ladañkulu na pisun halum guma` familia para u luñu` yan sapet `an mas maribaha—ni fondu, ni cho`chu—ekonomian iya Marianas!

Ti komprendiyun i hamueba Japon biyon pot biyon pesus gi fiñkasña sin konsiderasion linala` tautauta siha guine. Guaha kumetuñgu` haf` i motibu na humuyuñg guine? Seguruyu` na ti asuntun soba` i chinatsaga guine na biahe. Gai tinatte sustansiau na sentimentu ni mauleg ta ketuñgu pronto pot satbasion.

Estague` na ha`ane ti hunanañga pot hu tuñgu` na hita man-mamadese `nai menus aduana `sino fondu para nesessidatta siha. Kase mauleg ta pañgun tatte bisnis niyog yan mendioka `an siña tasoda` anineñg niha ni hagas maliñgu.

Gi hilu` este atan sa` esta tatutuhun umusa palabran “utut” diariamente. Masusesede `nai appenas fondu gi kahan i tanu`. Dispues, esta ma-utut oran cho`chu` papa` gi 72 oras kada dos semana. Adahe na umaribaha mas papa` gi 64 oras? Sapet para mona!

****

Dibate: Guaha inasogne na i kabisiyun PSS umusa salape` para suetdun man-ma`gas mina` ti mattu papa` gi maestro siha. Te`ug na asuntu i usun kalulut apunteria na biahe.

Lau mauleg tali`e kuantu minagahetña `nai man-ma`gas PSS ma-ayudan maisa siha de hemunus de man-maestro.

Puru kuentus “utut” gi halum tanu` `an-utut! Mas te`ug siempre este na dibate. Kau guaha fondu para este na asuntun gi halum menus fondu? Sahñge inakonfotma yan kau guaha fondu gi kaha.

Makat ta komprende na `nai maribaha aduana gi kaha ya presisu na u guaha ma-utut suetdu na todu parehu u fañaunau gi sakrifisiun utut.

Bes enkuando siempre tali`e uttimu disposision guine na asuntu.

***

Liñguahe: Gi radio yan kanta siha hu huhuñgug nuebu na finu` Chamoru. Indikasion na guaha finatsu gi haf` dichu i liñguahe.

Mauleg ta korihe yan impatta i dinanche na finu` Chamoru para i famaguonta siha. Liñguahe i kutturan natibu! Solu sahyan ni kumatga enteru finapus tautauta siha guine na petlas deste antigu na tiempu.

Mauleg in` isa liñguahita gi halum guma` familia kosake u tutuhun i famaguon man-eyag liñguahen niha ni sumustene haf` tinatten niha.

`An guaha diskuidu siempre fuetsau ta displanta famaguonta ginen kutturan niha pot ta dis-attende usun liñguahe. Liñguahe i kuttura. I usuña sumimientu kutturan natibu!

****

Lemlem: Hu soda` dos sainahu gi lanchun niha pa`gu monhayan mana` fañochu i pinegsai siha. Dispues marikohe trastes (machete, kama` yan fusiñus) ginen i hatdin preparasion biradan i gima`.

Adelantau pinegsai niha manog, ñgañga`, babue yan `nos kuantus chiba. Ayu `nai madiñgu i lanchu `nai mañgahulu` i manog gi sagan niha. Esta na` magem i sensian pinasensia yan trañkilida gi dos amku`.

****

Niyog: Iya Turkey ha tutuhun estudiun usun niyog para amot kanset. Guaha sineda` niha gaige gi `apaka` niyog (sensin) ni masupopone na mauleg gi ma-amten chenut kanset. Siempre tali`e dispues haf` uttimun ayu na estudiu.

Usun fresku na mañgu` mauleg na fina` amot gi tautau. Ti hoñgiyun lau estague` malagnus ginen un` estudiu na hana` papara dineku` kanset gi sisteman tautau. `An guaha mas konfitmasion siempre bai lagnus guine na pahina.

****

Sunidu: Guaha `nai hu fagcha`e umekuñgug kantan Chamoru. Enfin, madibidi i kanta siha gi entalu` Chamoru yan Cha`mu. I mefena lamegai man-pinalo`pu ti manpresisu siha na esalau. I tatatte kase ni galagun chalan ti u ekuñgug pot mantai sustansia. Lau mafanana`an kantan Chamoru!

Hu agradese hagas kantan Chamoru tat kumu Eskatmina, Hagu Inan I Lañget, yan Pues Adios Estake, gi entre `nos kuantus sunidu siha. Tihu komprende haf` na guaha man-e`esalau lau kanta mapetsisige. Dañkulu na difirensian kanta ya esalau! Pot fabot muñga mameskla i dos!

John S. Del Rosario Jr. | Contributing Author
John DelRosario Jr. is a former publisher of the Saipan Tribune and a former secretary of the Department of Public Lands.
Disclaimer: Comments are moderated. They will not appear immediately or even on the same day. Comments should be related to the topic. Off-topic comments would be deleted. Profanities are not allowed. Comments that are potentially libelous, inflammatory, or slanderous would be deleted.