Satbasion Mansabiu

Share

Teteti i ichan gi pa`gu pueñge. Fresku na mañglu` ginen haya. Umafagcha` yan un` asuntu ni sige hu guadog pot para bai komprende. Hu kontinua mañge` pot no u diñguyu` i hinasoghu.

I attikulu: haf` taimanu na i mansabiun I Deni` mahatsa 80 pot sientu suetdun niha ya gi mismu tiempu ma-upus 14-mit-mas na empleau ni gumagana suetdun popble (poverty income level and below)?

Hu akanteha manu na koyentura `nai man-mañoda` eskusu para umagulusune masaguaniye betsan niha. Lau kulan bisiu gi modun niha ma-espihan yabe para umasugun i karetan guaka! Poresu na sessu ma-upus dichu interes publiku.

Insuttu: I estorian kada nasion ni humatme Marianas klaru na todu chumage fuetsau kumepunu` kutturan natibu pot presisun niha.

I mas tailaye na cho`chu` i para tafan mafa` Españot, Haliman, Japones yan Amerikanu. Pine`lun niha na siha ha` mantautau. Lau tantu de makepunu` i kuttura ti marepara i dichu pogse` ni sumustene natibu desde antigu na tiempu.

Guiya este i kutturan a`patte (sharing) gi halum tautau-ta. Inestablesen antigu na mañaina-ta pot satbasion todus. Motmut sensian gineftau gi haf` guinaha-ta desde kusechan gualu` yan kineni` tasi. Mas hana` fitme pogse` natibu ya hafalulun gi unu! Ayu mina` ma`ug hinanauta desde antigu na tiempu.

I kustumbren a`patte chumaba` para tafan abende trastes `sino kinisechan gualu` yan tasi. Poresu na sumen ma`ug i amesta gi entalu` natibu. Estague` satbasion-ta desde antes ya huñgan ha choma` inestablesen kometsiu giya hita. Mas guaha inapinitiye gi para ta asegura na disiente hinanau prohimu-ta ke para tafan mama` kepble.

Gi halum todu komunidan isla gi halum iya Pasifiku parehu kuttura guine na banda. Estague` makat mafunas sa` patte petmanente gi modun linala` tautau isla. Bien felis gi kareran todu gi ma-atisan un` mauleg na kustumbren tanu`. Estague` na megai na tautau hiyuñg ti siña makomprende haf` na motmut minagof yan kinententu gi tautau-ta siha lau maresisibe ayudun food stamps.

Dimoñu, kontodu food stamps in` patten ñanaihon gi halum familia! Parehu sabot neñkanu` maseha haf` unna setbe gi mafahan attikulun nesessidat.

Relihion: I kutturan relihion guine chumoneg mas sensian yine`ase, inagofli`e, a`patte yan gineftau gi bandan ayudu. Kada kume fatsu ha tagam ya hanana`lu tatte giya hita. Este na patte sumoyu` agradesiyun na sensian respetu gi tautau-ta siha.

Mañaina: I mañaina-ta pumulan diariu kinalamten todus. Siha primet ma-estro gi halum guma` familia ni mas muna fitme ineyag dottrinan katolisismu. Mantai deskansu diariu pot sattun na inadahe gi famaguon niha. Ta onra pot megai `nai ha mattit siha para tamana` fan felis gi karera-ta.

Edukasion: Mientras i kuttura pot ayudu gi tropa i sisteman edukasion gaige gi unu. Kontat ke felis hinanau-mu independente konsige edukasion-mu. I kuttura finaisen hau para un` bira hau tatte ya un` fan ayuda gi haye numesessita ayudu. Ti sen anog este na defektu gi bandan edukasion pot tatnai ta pañgun kritikatmiente.

Birada: Umafulu` finana`guen guma (pot tropa) kontra edukasion gi unu. Ayudu gi prohimu-ta finana`guen kuttura, ayudu giya hagu namaisa i edukasion. Kada kumelibreyu` gi unu gatdunyu` gi otru.

Uttimoña umeyagyu` tumimon galaidehu. Ayu dispues `nai hutuñgu` manu propiu gi katkuet tiempu entre interes todu yan guahu mismu. Ma`ug na kutturan isla! Namagof i mauleg na sensian gineftau gi tautau siha.

Sahñge: Linala` tautau gi mandañkulu siha na tanu` kaiha parehu yan tano`ta. Buente pot taya` sensian inapinitiye `sino pot mampos man-achagu` mina` kada unu yan kuentasña gastu gi ha`aniña.

Hu chage lokue` gumuatdia todu sinsiyu gi betsaghu. Gigon gumeftau hau ya kara` pues hagu namaisa para un` fana` chinatsagamu. Cha`mu añgoñgoghu i atuñgo`mu sa` ti un` inayuda taimanu tautau isla.

Magahet na sumen sahñge kinalamten un` siuda kontra isla. Todu un` fana` dañkulu desde eskuela, hospitat, chalan, shopping mall, yan otru siha fasilidat. Lokue`, todu manchagu` `nai mangaige. Guihe ti miyas `nai makatkukula chinagu` lugat. Kontra ora!

Atkilon: I mapropopone para umana` 55 años atkilon tanu` publiku taya` sustansiau na benefisiu para i tautau tanu`. Dimas de in` ekstende mas probichosu `an in` itut papa` gi 25 años. Hana`e todu atmos banda tiempu umatan futtunan kontrata.

I anaku` na atkilon mas probichosu gi para man-atkila. Disbintaha gi gai tanu`. Kumu inna` lakadada` guaha kampu para interes todu atmos banda.

Sin Sustansia: Tumugtugagag si Raffy pot apas obligasion siha. Primera! Kau obligasion i 80 pot sientu na hatsadan suetdu `nai `inna` bula betsan miyu? Ya i mas 14-mit na empleau ni sumen baratu suetdun niha? I difirensia $30-mit pesus para hamyu kontra sinsiyu para empleau siha. Haf` mohon?

John S. Del Rosario Jr. | Contributing Author
John DelRosario Jr. is a former publisher of the Saipan Tribune and a former secretary of the Department of Public Lands.

Related Posts

Disclaimer: Comments are moderated. They will not appear immediately or even on the same day. Comments should be related to the topic. Off-topic comments would be deleted. Profanities are not allowed. Comments that are potentially libelous, inflammatory, or slanderous would be deleted.