Saludu Señor Isaac M. Calvo
Bien biahe para i amiguhu as Señor Isaac M. Calvo ni ma-a`gañg para i tai hinekog na deskansoña gi mapos na semana. Apmam de ha apagaye yan umuma i achon edukasion famaguon-ta gi satton na inesgaihon pot preparasion niha.
Hu sen agradese i tiempu `nai sessu in` diskute antes asunto-ta siha. Edukau, ansianu, tomtum yan menhalom na prohimu kumu maestro yan administradot sisteman edukasion iya Marianas pot apmam na tiempu.
Guiya yan i defuntu Jesus M. Concepcion umesgaihon todu kinalamten adelanton kualidat edukasion estudiante-ta siha guine gi eskuelan publiku. Ma-aguanta todu sakrifisiu para umamueba edukasion yan preparasion famaguon Marianas. Dañkulu na pasu mahagu` mona gi bandan edukasion ni ti megai siña umadañgua. Ma`ug na lastru ha pega gi santatte para todu.
I kualidat Señor Calvo `nos kuantos ha` man-mana`e gi halom man-ma`gas iya Marianas deste antes. Fitme, menhalom, ansianu, yan antau na administradot sisteman edukasion parehu ha` gi halom pagyu yan katma. Ha uma-kilu`osña sin ditension deste tutuhon esta`i uttimu.
Ginen i inestablesen niha pisun sisteman edukasion guine na ha muebague` mas fitme na finana`gue siha gi eskuelan publiku. Ti apasiyon minesñgon-mu yan sakrifisio-mu Señor Calvo ya un` mirese dignu na onru ginen todus tautau iya Marianas. I defuntu para uma-interu giya Oregon.
Si Yuus Maase` lokue` ni sumen antau yan agradesiyon na amista. I tinayuyot mame. Bien felis gi kareramu. Bendision i Saina para hagu yan familiamu.
Tiempon Estudiu
Mientras tantos, guaha kampu sumeha pot para ta atan finaposta yan para manu hit gi ge`fena. Huñgan, guaha siha nuebu na propositu para hotels lau ma`tut ha` guine na prinipone.
Man-halom, mahatsa hotel niha, machule` kakatnen ganansia ya mana` hanau tatte gi tanu` niha. I tetehnan na poñgpuñg `sino soblante para hita.
Kuestion: Kau este na modun bisnis propiu gi ma-adelantan linala` natibu? Hafa petmanente pinigaña mauleg para i tautau tanu`? `An ha kaikai` siha, mabende gi otru i hotel sa` nahoñg ganansian niha. Hafa para hita ni natibu? Haf` ya ma-abandona i hotel petmanente?
Seriosu na attikulu ni mauleg ta tutuhon umestudiaye deste pa`gu. Muñga manañga na estake umaliñgkiñg `nai para tafan e`ensinahyao otru katsu!
Lina`la` Isla
Gi tiempoghu delegadon Marianas gi South Pacific Commission (Community), hu bisita siha islas gi sanlichan na patte giya Pasifiku. Man-independente na islas maseha kulan man-popble yangin ta pesa kontra modun linala`ta.
Ayu `nai hu chage tininun niyog kumu agu`un yan tininun guihan. Pot primet biahe lokue` hu chage tamales niyog. Magahet na tat ti siña `nai mattu i asuntu gi satbasion familia `sino komunida. Hu atan i membron ayu na isla ni man-estaba guihe na talo`ane. Man-magof gumachuñge i delegadu siha. Metgot i sensian inafamauleg yan ayudu ginen siha.
Taya` kandet elektrisida ya i muna` ma`lag i lugat puru guafen achon gi oriya. Mafattu gi hinasoghu kau guiya este na modun linala` i antigun na komunidan Chamorro.
`Nai mattuyu` tatte gi hotel, hu gimine sitbesa kulan para bai` libetteyu` haf` pa`gu hulili`e gi modun linala` un` grupon tautau isla. Man-magof, mañgontentu, metgot sensian koperasion gi entlu` niha, todu pot todu man-a`ayuda sinsiyu ginen korason niha.
Todu i mabenefisia guihe na talo`ane ginen hatdin familia yan tasi. Ti man-li`eyu` `an baban lateria sa` todu sahguan neñgkanu` ginen hagu sune yan matufog hagun niyog. Mampos hana` humiddeyu` i modun linala` niha. Ayu i tautau niha ni malili`e siuda `an man-hanau man-eskuela giya New Zealand, Australia yan London.
Todu nesessidat yan usun familia mafattu ginen i tanu` yan tasin niha. Kontodu kantan niha bonito gi suenan pueñge. Diberas motmut pas yan safu na lugat para todus. Tatnai mahuchom gima` `sino maguaddia boten niha. Esta pa`gu hafa totoigue-yu` ayu na litratu i esta pa`gu lokue` ti siña hu komprende!
Pañgpañg uchan
Sinparat na granum uchan sige man-baila gi hilu` sin. Gaige fina` mañglu` gi hayan Marianas sige ha falague i filan o`perlas guine. I famaguon eskuela siha man-madispacha mediu dia.
I tinanom gi hatdin man-poduñg papan niha buente pot tula noche man-masmai gi halom uchan. Lokue`, todu kinalamten mas dispasiu.
Estague` na ha`ane `nai makakadu i poya `sino mana`lagu i katdun sankaron. Mas dinanche `an guaha puntan kalamasa `sino chodan galayan. Pa`gu `an un` totpe katdun guihan ni malechen niyog pues kase hinegsa` `sino saibog amariyu na chodan long pat saibog sune ayaña. Mas paire `an guaha motsiyas.
Magahet na esta hana` misen tela`hu i asnen tukun ni mafugu`e lemon kanu`un ni mana` pikaka. Entre ennau pat kelaguen tiau, atulai, maniniñg pat satmonitiyun. Katkuet kelaguen siempre unina` masahalom ilumu. Dinanche lokue` `an guaha atulin te`ug. `An losus hau dispues dispensayun sa` tiempoña!
Mauleg lokue` na deskansu para i amku` man-limiendan talaya `sino chenchulu. I peskadot yan lancheru man-deskansa lokue`. Gi todu hinanau guaha mas inadahe pot no u guaha disgrasiau. `An hagas malulog hau na hereru, dinanche sa` fresku i ha`ane.
Dispues de todu, taya` otru kalalamten fuera ke poduñg uchan ginen i sin kusina. Mañge` na sunidu para man-rikohen mugu`.
Estrakadan Politika
Hu e`ekuñgog i kuattro na kandidatun gobietnu hafa sessu malagnos kumu planu. Dos mofo`na mientras i dos gaige ha` trabiha gi kuatton gera.
I republican esta `nos kuantos biahe ha atisa haf` intensiona. Gi mismu tiempu anog na kulan taigue i guafe gi papa` tiyaña ni tampoku tesun.
I democrats duru bumaila. Esta ume`ensinahyau guatu gi papa` troñku pot mampos megai palapan kanai gi aire. Magahet na animu bumaila modetnu ke sakudidan fayao.
I otru dos kandidatu (independence) man-e`egga` ginen bintanan kusina haf` na mampos buruka i oriyan niha. Trabiha ti man-hahalom gi plaset feria.
Lau para todu estrakada, este na botasion gaige gi estomagun i tautau kontra guaguan kandet, hinemlu`, apas hospitat, yan gastun lina`la` ni rumibaha mampos fuetsan monedan familia. Makat na kontrariu para i kabayeros siha.
Mientras tantos, i democrats yan dos independence man-tutuhu` te`la` niha ni monedan republican ni machuchuda`. Era ti matuñgu` mañganta sunidun atdau (sunshine). Dios mihu!