Preparasion
I para tafan amku` ti umahñau. Ti este i presisu na kuestion soluke kau u guaha monedan familia para i mas manpresisu siha na obligasion gi inamko`mu?
`Nai man-brabu hit (idat 30-50) i pagamiento-ta paire. Kanaha` taya` estotbot-ta sa` libianu hit kalamten. Siempre un` fattu gi atbansau na idat `nai kontodu sueddu maribaha ni dañkulu. Estague` ayu na tiempu i hu sasañgan. Na guaha preparasion para `an ginacha` hau chata`an.
Huñgan man-gaige famaguon-ta. Lau siha lokue` man-gai obligasion. Hafa ya kumama hau dispues? Nahoñg pinilomu salape` para este na mattiempu? Guaha para apas hospitat yan diariu na mantension-mu?
Ti todu u fan kualifikau ayudon programan federat tat kumu Medicaid yan Medicare `sino food stamps. Estague` na grupu mas sinapet `nai ginen monedan familia todu gastun niha. Afañielos, che`gue fina sakrifisiu pa`gu mientras sisiña. Hagu ha` para un` finana` gi disposision-mu mamo`lu para `an mattu ayu na chata`an.
Dibuenamente
Apmam tiempu ha pasensiaye tinanomña nigas. Deste un` pot gadas ha tanom gi halom latan pitroliu. Diariu ha satpe hanom yan abunuye. Satton gi este na offisiuña pot apmam na tiempu.
Ha godde alamle `nos kuantos ramas pot para u dobla gi malago`ña. Dos años dispues bonitu linachokña ayu na nigas. Hafa i puntu? Relasion!
Yaña troñkun nigas ya maseha keke`yau esta i amku` ti mahñau malag kanton kantit pot para u fañule simiyaña. Ayu huli`e bonitun chalegña kulan mohon ha adiñgañgane tinanomña.
Mafaisen dispues ni hagaña para fahan i nigas. Ha renunsiague` bumende lau hana`e i patgon ni bonitun nigas ni ha assiste ginen i korasoña kumu regalu.
***
Gi katman noche un` huñgog finatton silensiu. Sinede hau pumula` asuntomu pot para un` deskansa. Gi halom silensiu un` huñgog mensahe ni tatnai mattu gi talañgamu.
Sinede hau lokue` manayuyot yan bisitasion gi man-mofo`na. Pas yan katma este na patte gi ha`anita. Mas libianu karera-ta estake man-deskansa hit. Na`en ñaihon todu regalumu sa` ni unu iyomu.
Man-ñahlalañg
Kinententu: Este na kondision taigue gi hafa malago`ta soluke satisfechu hit yan ta aksepta hafa guinaha-ta. Kulan sumulu` tasi: Baliña i un` kachu` ni gaige gi halom bote ke miyon gi sanhiyuñg.
***
Mattu i mediku man-riseta `nai ha finaisen i malañgu (kada ha pacha patte gi estomaguña) “Does this hurt?”—kau puti este? Ti malagu` man-oppe. Finaisen ni intetprete haf` na ti ha o`oppe i mediku pot putiña. “Ke ya hafa na ti ilegña pain?” Aike, sa` gai chinacha` finu` Eñglis!
***
Tumalag halom un` sindalun Navy gi un` tenda antes. Ha faisen i dos tenderan natibu kuantu baliña i sintiron ni makakana` gi un` banda. Uma`atan i dos sa` ni unu tumuñgu` hafa sinturon gi finu` Eñglis. Ha atotgague` i unu, “Oh, dis sitiurion?” Diberas! Atotgante!
***
Sige i dos pitbetsu umasablasus finu` Chamorro pot para uma-establese haye profitariu i paire. `Nai sige masarigate` i unu, ha birague ya mamaisen, “OK, haf` achagamu tumates?” Esta pa`gu man-adisgustau sa` taya` kabales na ineppe.
***
Man-hame man-maneska yan dos primuhu ni ginen umadisgustu un` tiempu. `Nai matachoñg dispues hu faisen i unu haf` na mana` pagamientugue`.
Ilegña, “Ahe`, lalalu` si prim pot ti buntunes chininahu”. Todu i man-estaba humuñgog pot “buntunes” (batunes). Ai na chaleg `nai hu lalatdde i man-domu na muñga matrukus i primun mame pot tiha “buntunes” chininaña.
***
Sige amiguhu Magoo ha esplikaye-yu` pot haf` sensian integredat. Duru lokue` bisbis guafen sekosña pot man-dakun membron lehislatura. Hu apagat na muñga mana` oppan pot dinage `nai ti seguru-gue` na faktu i hasasañgan. Ilegña, “Bradda, tell da true!” Tihu oppe sa` hinalulula-yu`. Tatnai sisida uma-ekstende aguaguatña.
***
Mañgge` un` sindalu-ta ginen Halimañia katta para si nanaña. Ti siña ha danche trumanslada “Dear Mom”. Uttimoña ha pega papa` “Binadu Nañg”. Pa`gu `nai fotmat man-kelaguen hit!
***
Mafaisen un` infetmera para u translada “Mental Ward”. Ha tuge`, “Sagan Lañga`”. Ai, po`lu mohon maseha hafa na palabra gi hilu` dobladan pinasensia.
***
Mana` kanta unu na malañgu `nai mabesita un` gobietnu gi alacha. Ha saulag “Jingle Bells”. `Nai mattu gi “Oh what fun” hana` halom “a Lexus ride”. Man-atan i gobietnu ya ha faisen un` tautauña kau guiya fumana`gue i malañgu pot sedaña Lexus. Dios mihu na grasia!
***
Masoda` un` biha ni dos bulacheru gi seputtura sige tumañges. Mafaisen haf` guaha, ilegña, “Mananayuyot-yu` sa` deste finataihu ni unuyu` humassu”. Dios mihu!
***
Man-apagat si Magoo na mientras brarabu i tautau, u fan usune manayuyot para siañkassu soplu gi tinayuyot familia. Ai, kasse ni tiempon eleksion taisuette i namase` na animas.
***
Dispues hana` guaha si Magoo konfirensia gi halom simenteyu. Sige bumanidosu na man-mauleg na kombiti sa` man-tai atburotu ya ni unu gai kuestion. Naturatmiente sa` todu man-gaige gi papa` odda`. Dios mihu Magoo! Pindehote!