Oran Areglu Pa`gu
Maseha gai atoridat i gobietnu as Inos mandispensa gi makonbikta yan masentensia na ginen gobietu as Benigno R. Fitial para umapresu un` año, i kuestion pot konsensian kau dinanche maletken kastigu gi che`chu` kriminat gi yahululu` na offisina.
Taya diniseha pot kastigu lau sumen kritikat i mensahe para i manatatte gi ineyag tinatiyen lai. Kau umana`e` mohon otdinariu na tautau ni mismu prebilehiu piot ya tai galon politika? Pat mayute` gi un` banda sa` tai bali gi halom estrakadan huegun politika?
I pisu ni ma-establese hana` tai bali sisteman kotte. Ni ti humahalom si Fitial gi presu esta madispensa. Dios mihu! Guaha este `nai masusede gi alacha?
Mampos mangeftau hit dispensu `nai gi mismu tiempu kontodu finana`guen famaguon pot integredat lai tumai bali. Estague` umetotba konsensiaghu gi madispensan Fitial ni umesague i lai gi mas tatkilu` na offisinan publiku.
Afañielos, mattu tiempu `nai debi hita mismu ta establese fitme yan satton na areglun lai para todu. Hita ha` siña umaregla probleman halom gima`ta. Si Yuus Maase!
Representasion Pasifiku
Sige hu guadog taimanu mapula` kabales na representasion tautau isla gi enteru iya Pasifiku. Makompatte sanhilu` yan sanpapa` gi tres: Polynesia, Melanesia yan Micronesia.
I attistan ginen Uropa ayu ha yuñga` i bonitan palao`an ginen Polynesia ni gai mulata dididi`, bonita yan ma`lag mataña, chatah` ma tampe pechoña yan sinturaña. Estague` na litratu umatitiswa interes para umabisita iya Hawaii, Tahiti yan Cook Islands i bonita ni kanaha` kesnuda na litraton patgon palao`an.
Lao este na litratu ti anog i kulot `sino difirensiau na tautau iya Pasifiku tat kumu i man-atiluñg yan mulatu na mañeluta ginen New Caledonia, New Guinea yan Palau. Ayu ha` gaige i hihot kesnuda na patgon palao`an. I litratu ma-intended pot para umabende este siha na islas kumu lugat bakasion.
Ni tampoku ti anog i ansianu na ginagau Kanaks giya New Caledonia para siha uminaneha tanu` niha. Metgot mampos fuetsan Franses na todu disposision ha petsige sin pattisipasion yan konsimientun prefektu tautau tanu`. Estague` masusese guiha na lugat. Taya` kampu manana`e i dichu man-dueñon tanu`.
Dispues repara sa` giya Hawaii, Guam yan New Caledonia dumaña` usun i tanu` lugat para deskanson militat. Giya Waikiki Beach sumisiha mamokat Japones na bisita yan sindalu siha. Parehu lokue` masusesede giya Guam. Ti ileleghu na baba lau madobla ya manadaña` nesessidat militat yan industrian bisita.
Hafa diberas sustansiau ayudu para i natibu gi halom este na batida fuera de mafa` totniyon industria ya para manakilulog diariu sin mauleg na benefisiu? Insuttu ayu siha na litratu. Tiha represesenta kabales kinalamten dichu tautau tanu` taimanu iya New Caledonia.
Natibun Iya New Caledonia
Huli`e` kabales man-namase` na Kanaks—prefektu tautau iya New Caledonia—ni sige makalamtine para u fan siña mas mañaunau gi disposision futtunan tanu` niha. Ti sinede ni Franses esta pa`gu. Lau i Kanaks i man-duenun iya New Caledonia.
Magu`ot ni Franses iya New Caledonia deste 400 años malofan. Mangera i natibu yan sindalon Franses lau ti mahulat. Manmapega gi fina` kolat ya mana fan machochu` gi makusechan minan masi`.
Hu tuñgu` na mampos na dañkulon hogsu` mafafana` ni natibu i mantai nina` siña chumule` tatte haf` hagas tanu` niha. Fuera de manma-amot, manmadispone kulan mohon hutnaleron ginen otru tanu`. Bonitu tanu` niha `nai dos asut—tasi yan mapagahes-umafagcha` gi puntan tasi diariu. Manmahalañg i los prohimos disposision ginen siha mismu. Taduñg dinisehahu na umasusede un` dia.
– – –
Iya New Caledonia sumen dañkulu na isla. Tinaka` i tautau tres dias para u fattu gi puntan tanu`. Misinahguan na lugat deste guihan yan mandañkulon binadu gi halom tanu`. Pues, gi otdinariu na linala` natibu ti makat sa` libianu ma-apprubecha naturat na neñkanu` ginen i tanu` ga`ga` yan tinanom. Ti mapot na kinalamten gi halom siha mismu i mandueñun tanu`.
Gatbu na isla ya gima` siguale modun fanliheñg niha. I modun linala` parehu yan hita gi manera `nai ta kusecha guinahan i tanu`. Magahet na esta sumen na`mahalañg kantan niha kulan ma`a`gañg tatte ayu na tiempu `nai siha dumispopone asuntun niha. Diberas na rikun tanu` ke haf` gaige guine.
Guaha mana fan eskuela giya Fransia mientras i pumalu giya New Caledonia. I manma-eduka gi tautau niha mangaige gi gobietnu. Siha kulan umesgagaihon kinalamten tautau niha. Hu tuñgu ha` lokue` na mala`et mampos paladat niha gi karera mona. Manmamattrata lau siha mandueñon tanu`. Tailaye na heñiun disposision ginen Fransia.