Nessesidat Kabisiyu
Te`ug yan didog na pinadese gi katkuet katsada guine punta pot punta. Ti mapot ta pula` haf` na taiguine masusesede: Taya` kabisiyu para u esgaihon che`chu` linahyan gi hilu` kabales fitme yan metgot na planun kinimite para u adelanta lina`la`-ta. Guaha buttu lau taigue i metgot na sensian kabisiyu.
Huñgan, guaha manatachu kumu man-ma-elihe. Lau hombre siha sige ma-apotsu i asuntu. Ni unu asigurau haf` ha petsisige para u adelanta i linala` tautau-ta. Ti listiyu` fumohne `sino pumohyan ni unu sa` magahet na makat i asunto-ta siha na biahe. Mamatmos Marianas gi halom sumen taduñg na fache` dibi. Tinahoñg fondu gi kaha para obligasion siha.
Deste dibin fondu para man-ritirau, dibin kandet hospitat yan otru siha depattamentu yan ahensia, yan kahulu` presiun nessessidat. Gi mismu tiempu masimientu yan gatdun sueddon i tautau pot mas ke dies años esta na tiempu. Dispues para u kahulu` apas health insurance kuarenta pot sientu. Mas inaminasa monedan familia. Guaha mohon esperansan adelantu gi hilu` sumen piligro na kondision miyon pot miyon pesus na dibin gobietnu?
Tiempon Kara` (Broke)
Deste alacha piot pa`gu, haye ha` hu soda` ma-imprinta “kara`” gi ha`iña. Hu tobus gi un` banda pot buente semanan broke.
Ilegña amiguhu Maggo, “Ahe` Iku ti semanan broke. Kada dia-yu` kara`!” Matachoñg ham ya in` atotga umestudiaye haf` masusede.
Ti mapot: Todu gastu mañgahulu` mientras i sueddu masimientu ya ketu gi mismu lugat deste dies años tatte.` Entretanto sige hit man-afaisen kuestion sin propio ineppe. I machalapon man-lache siha na infotmasion haf` na kimason sabana.
I ekonomia mampos chafleg na ni apas dibin gobietnu $29 miyon pesus para CUC ti siña ma-kubre. Hagas na diskuidu. Ha amuntona-gue` ya loka`ña pa`gu ke hegsu` I Deni`.
Komprendiyon i tumunog kilulog siglu gi enteru ekonomian elmundu. I man-dikiki na lugat siha mas man-inaminasa nu este na chinatsaga tat kumu Marianas. Mas inatisa pinadesen iya Marianas sa` ni planu taya` taimanu satbasioña i sige ha` dumidog na kinalamten.
Guaha mohon esperansa para mona? Gaige ineppe giya hamyu.
Finatton Eskases
Tat ti mamadedese pot te`ug na finatton tiempon eskases. Todu familia fumafana` este diariu. Kontodu hagas sagan pine`lon sinsiyu hu rikonose ya hu rikohe haf` siña hu soda`. Mauleg na kantida sinida`hu.
Ayu `nai huli`e chatsagan i tiempu gi gima` un` che`lu. Ni hanom magimen i prohimu taya` para usun familiaña. Hu ayudaye dididi` na salape`. Hu soyu` na u fatinase maptan i sin yan famaktiyan para `an mattu i tiempon uchan.
I familia siha ni hu bisita en kuando anog na guaha pinadesen niniha. Lau kulan mana atog gi tatten potta. I pañgpañg konbetsasion yan maña sumen keha. Parehu pinadese ti taimanu.
Mauleg ta adahe todu monedan familia. `An ti presisu pues muñga umatotgante. Po`lu para `an finagcha`e hau chata`an.
Inadahen Moneda
Tat mas seguru na midision kinalamten ekonomia ke sueddomu mismu. Atan ñgai`an uttimu `nai mana`e hau subida (hatsada). Ileghu na seru i ineppe sa` esta pot dies años deste ke masimientu este na asuntu pot baban kinalamten ekonomian iya Marianas.
Gi hilu` este kahulu` ta`lu apas insurans (insurance) hinemlu` 40 pot sientu. Lamita gi este na gastu hagu para un` apase. Mas ke sientu pesus mas para bai` mahala ginen este. Kontodu fahan amot debi bai gef adahe.
Poresu na mauleg in` gef adahe haf` gaige gi inna` sahñge na pine`lu gi bañku kumu katsu siakassu hagacha` hit fotte na chata`an gi mattiron kinalamten.
•••
Durun chaleg yan un` malañgu `nai umatotpe ham gi Emergency Room. Hu faisen haf` pinadesisiña. Ilegña, “Taya, lau mattuyu para bai` chule` settifiku-hu ‘Mas matuñgo`ña as’ ya u fonhahayan.” Dios mihu!
•••
Hu soda` amiguhu Magoo gi hospitat. Hu faisen haf` guaha. Ilegña na kada ratu finalaguaihon-gue` ni mime`ña. Hu sañgane na u fan espiha lañan brek (brake) ya u li`e kau finamauleg. Duru fumofu` sa` tina` chaleg para u tinatitiye pausadañgña katkuet lugat. Manadan chatfinu` ha lapblayu`.
•••
Ilegña i man-amku` na yangin para un` fañaluda na seguru na tihoñg-mu un` u`usa ya ti tihoñg i otru. Lau guaha ha` lokue` ñalañg ma-rekognisa na achog tihuñg duendes fotmat mañaluda! Dios mihu na nina` mamahlau!
•••
Yangin taya` mauleg para un` sañgan pot otru, suhaye pumohne i prohimu piot ya ni hagu mismu ti un` tuñgu` na babaña hau ke guiya. Muñga masugon i chiba ginen i kelat `an chatsiguru kau mauleg i pastahe gi ge`hiyuñg.