‘Nai ta diñgu tradision natibu
Contributing Author
I relasion natibu yan tanu’ niha, ha tutuhon matgan yan maliñgu gi rimulinon tinilaika dispues de finagpu geran dos. Adumididi’ ta sotta tradision fangualuan yan peska, modun linala’ta guine deste siñku siglu antes. Tatutuhon man-machochu’ para i Navy, Trust Territory yan bisnis.
Estague’ fuetsau tumulaika i modun linala’ta ’nai ta adapta ekonomian salape’ gi hechuran offisiu siha gi todu atmos banda, gobietnu yan bisnis. Este na tinilaika chumapag hagas relasion tradision yan tano’ta. Otru ta petsige dispues de sottau tradision antes.
Pagu man-gaige hit man-mama’ya’ gi tinilaika ginen tradision guatu gi modetnu na modun relasionta yan tano’ta. Matulaika mampos i mañan tradision yan sentimentota pot tanu’ natibu. Ilelegta na iyota lau mafnas i hagas tradisionat na relasion yan tanu’.
Makat ta lie’ hafa kabales i resuttan tinilaika guatu gi modetnu na Marianas. Guaha ha’ pumopo’lu na gagaige ha’ sentimenton tradision lau esta kinilili’ huyuñg ni sague’ ma’te. Debi i natibu u satton pumula’ hafa ha guiguife para futtunaña gi nuebu na siglu. Yangin man-logun hit ya ta letke obligasion kinayon yanu na plaset, siempre sumen makat i famaguonta para u fana’ dispues.
—
Gef hassu, planeha mauleg
Yangin tana’ suha i Attikulu Dose, humuyuñg ta konfitma dinisehata sumustene hagas tradision dueñon tanu’ guine. Hagu siempre un’ fama’ tinas uttimu disposision ni tano’mu.
Olara ha’ mohon na ti megai bumenden ñaihon piot uttimu na propiadat familia. Afañelos, i salape’ ta sosoda’ mona gi finachucho’ta. I tanu ’an esta taigue pues ni para famaguonmu taya’.
Hassu mauleg parehu ha’ kau para unna’ ma-atkila i propiadatmu. Yangin unna’ suha sa’ ma-atkila 55 años, pues ennau lokue’ na tiempu debi de umanañga ni famaguonmu para u ketuñgu kau hafa para siha. Ala kuenta, un’ punu’ appottunidat niha nu i usun tanomu kumu saina. Ayu mina katket disision debi un’ get hassu ya un’ planeha mauleg.
Sessu lokue’ mana’ bulachu haye siña gumai tanu guine dispues de tana’ suha i Attikulu Dose. Klaru na este na direchu malimitte para sudadanon Amerikanu solu. Ti siña ginen Fililpinas ’sino otru nasionat ni ti sudadanu gumai tanu’. Este na fañgontentu hamyu sa’ asegurau.
Halom matan pagyu
Man-gaige pagu gi matan un’ pipinu’ na pagyun ekonomia. Esta ha saulag hit ginen katan. Fafatta ginen lichan, haya yan ginen lagu. I uttimu sakudida ’nai gaige fefetteña este na pagyu. Bula fumafana’ sumen triste na chinatsaga. Lamegai lokue’ na familia man-machule’guan ni primet gima’ niha pot baban tiempu.
Mampos hana’ disganau hiniñgoghu man-triste na sentimentu pot didog na pinadese gi tanu’ natibu. Naturatmente gi maseha hafa na gotpe yan pinadese siempre i tautau man-atan kau guaha ausiliu ginen i man-ma’gas niha gi halom este na linau lina’la’. Lau kulan mas ha’ gi no siakassu ke magahet na ayudu ginen i hegsu’ i Deni’.
Ginagagau na debi i publiku u muebague’ sin ditension ya u chule’ tatte i gobietnamentoña. I gipot Noche Buena un’ biahe ha’ gi sakan ’nai mafatu. Los dimas, dobla mañgas franelamu yan kaunesmu sa’ oran sufa’ gi katkuet katsada.
—
Tradision tanu’ i fanliheñg familia gi kustumbren natibu. Estague’ finenina na attikulu masoyu’ gi lahe ni plumaneneha umestablese nuebu na familia. Guaha mohon haf’ na fina’ ausiliu para este siha na familia i para u fan tai gima’ ti apmam yan pagu?
—
Masañgan i amiguhu na paire na estudianten katpenteria gi Guam Community College, Ha chuchule’ mage settifikuña pot prueba. Makone’ kumu kabesanten hagas man-katpenteru gi Depattamenton Public Works.
Un’ dia matagu’ para u aregla i pisegra gi Offisinan Lt. Governor. Ha chule’ measuring tape ya sige ha midi. Ha gu’ot mafñot i midisioña ya sige papa’ gi hegsu’ i Deni. I sumusugon i kareta ha repara hafa i amiguhu bidaña na ha gugu’ot mafñot i trastes man-midi.
Sige papa’ gi hegsu ’nai i draiba (driver) ha gacha’ gotpe i brek (brake). ’Nai kume arapatu i amiguhu ha sotta i measuring tape. Sige mumu na para umabira siha tatte gi Offisinan Lt. Governor sa’ maliñgu i midisioña. Era tiha tuñgu’ usun measuring tape ayu mina ha gugu’ot yan linala’ña hafa ha midi. A`Saina dispensayu nu este na estoriahu.