Minañgau Pulan
Gi lemlem tautau umafagcha` yan minañgau gualafon, pas yan katma todu i oriya `nai adumididi` sige hu esgaihon chat-hinassoghu siha guatu gi fina` kanat para bai na` fan suha.
Hu konsidera dos asuntu: 1). Ayu siha na famaguon i krumusa sanlichan na patte giya America dispues de man-mamokat kanaha` dos mit miyas. 2). Iya Iraq `nai sige mas te`ug i geran tautau niha mismu gi entalu` Shiites, Sunnis yan otro tropan Muslim siha.
Giya Africa, guaha siha nasion lokue` sige tautau niha man-malagu miyon pot miyon pot no u fan mapunu`. Konsidera lugat niha añglu` yan sumen figan na maipe gi halom disettu (desert). Ni hanom pat neñkanu` `nai ha tutuhon man-malagu.
Hita guine man-trañkilu hit gi halom katma na O`Perlas iya Pasifiku, punta pot punta.
Konsidera `an un` pechiñg patgonmu ya sige hau malagu gi halom disettu pot sustu. Figan i semnag ya taya` kampu dumeskansa pot no un` ginacha` ni man-pegnu`. Añglu` yan figan i edda kada pot gadas gi menamu. Ni un` hagun cha`guan maseha para un` chochup hale`ña kumu temporariu na alimientu. Dispues, i lugat ni un` falalague kau un` ma-aksepta?
Ti komprendiyon este na modun minasapet. Mauleg tafan manna`e mit grasias ni bendisionta pas yan trañkilida gi tanu` prefektu pasifiku!
Napun linala`ta
`Nai hafagcha`e hit te`ug na chinatsaga, umensinahyau hinassota un` ratu. Sige ta ebalua para ta komprende i masusesede. Siempre u fattu gi ayu na eskalera i ta aksepta na disposision ginen hilu`. Ni unu siña tumulaika ayu na disposision.
Pot man-tautau hit mina` kontodu oran deskanso-ta mampos inkabukau. Kumikilulog hinassota gi mismu ridondun. Kontodu katen pajaru gi chagu` `sino ginapot hagun troñkun niyog ni mañglu mafattu kulan eku gi talañga-ta.
Gi halom este na rimulinu solu konsueluta i para ta añgoghu i taihinekog na disposision Nanalibreta. Ni unu u soplu gi haf` esta ha pega guine kumu areglu. Gi katkuet manera i pañgpañg napu ti u matulaika sa` todu u fan sinatpe parehu. Finaposta kulan kinahulu` atdau `an oga`an ni tumunog yan machom dispues gi lemlem tautau.
Konsuelon Patgon
`Nai ha huñgog i hagahu na dos che`luhu manasasaga gi hospitat, hana` hanague-yu` un` kanta ni ilelegña, “Bai gaige guine pot hagu”. Ala kuenta guiya para u gaige hihot maseha esta silensiu i uttimu sotfa ya todu man-hanau.
Era pa`gu mafattu-yu` ginen hospitat hu bisita un` che`luhu ni gaige gi ICU. Estaba lokue` i bisnietu-hu as Andrew (ochu años idatña) gi fihonhu. `Nai guaha chansa humihot-yu` ya hu kuentuse che`lu-hu kumu guahu i amku`. Achacha gigugo` finohu yan lagohu`.
Ha li`eyu` i patgon. Ha faisen si tataña para u tohge gi fihonhu. Dispues `nai sigeyu` huyuñg ha gu`ot kanaihu, ha yemi` ya ilegña, “Nametgot hau Uncle John”. Esta i kareran para i gima` `nai hu repara hafa ayu na patgon fino`ña giya guahu. Ayu-yu` i pinatgoña lau kulan makreansa motmut na sensian yine`ase`. Tomtum yan ma`lag intellihenteña na patgon!
Liñguahita
I liñguahen Chamorro guaha mafanana`an “dialect” `sino modun ekspressiu entalu` Guam, Luta, Tinian yan Saipan. Taya` linachiña sa` ayu modun konbetsasion niha gi kada lugat.
Pot ihemplo: Giya Saipan ilelegña “mañisiha”, Luta, “mansisiha”. Parehu masasañgan ayu mina` acha dinanche i palabra segun haf` fafayen niha.
Lamegai lokue` hiniñgoghu man-lache na finu` Chamorro tat kumu “mamarientes”. I propiu, “man-parientes”. Lau chage fan i sigiente na finu` Chamorro ni matranslada ginen finu` Eñglis ni dos sendaluta `nai man-estaba Halimaña.
“Dear Mom”, translation: Binadu Nañg.
Un` dia sige hu dibina hafa palabras na`an tiempu siha taiguihe finu` Eñglis: Spring, summer, fall yan winter. Bai` chage hinasoghu: spring, fanonagua—primet Agua De Abrit; summer, fanonagan; fall, fanonmunu`—taimanu `an mamunu` i troñku; winter, fanonneñgheñg.
Diberas popble i liñguahita gi palabran mafanana`an gi finu` Eñglis “verbs”. Debi un` atan haf` sustansian i palabra gi finu` Eñglis para un` kesoda` haf` mas hihot gi finu` Chamorro. Pot para tafañaleg, haf` taimanu un` pula` “onse i guaka” pat “pulan i neni?”
Hu suspepecha na buente kabales ha` liñguahen Chamorro gi bandan “verbs” lau kasse todu maliñgu dispues de kuatru na nasion kumepunu` liñguahita. Dispensayu` lau gi finu` i kuentos, dimoñu! Aike para in` finas hila` nanan mame. Kau malefa si nanan miyu nu hamyu gi nuebe mesis `nai mankinatga hamyu? Haf` mohon? Pues taiguenau lokue` hila` nanan mame!
Bokan paumata`
Gi megai besis gi fina` lugat guihan, sessu hu atan modun natibu mamahan tat guihan kumu kachu`. Ni un` biahe `nai hu li`e mamahan un` patte gi kachu soluke ha fahan enteru ya ma`pos para i gima`. Lau guaha ha` gi un` banda i esta man-mapika tat kumu dofin entalu` i ilu, mediu tatautau yan dadalag.
Dispues `nai hu sosoda` gi konbetsasion-hu yan man-amku` haf` este na modun mamahan guihan. Era yaña i natibu bokan paumata` ya guiya la`mon gi la`moña haf` para u kanu` fine`nina gi kachu. Yangin guahu muna` gasgas pues debi bai kanu` i korason yan chada` kachu`. Kumu guaha asiga yan doni` sali magpu` i gipot. Haspog-yu` antes de bai planta sinasan sensin gi hechuran sashimi.
Guaha lokue` un` amiguhu na an` guiya muna` gasgas tilipas binadu, ha hinaguan marineru, pika, meskla ya hana`lagu. Magahet na pau taki` flitadaña. Hu faisen haf` na taiguihe preparasioña, ilegña “Ennague` `nai mina flitatada i pau tataki` dididi`”. Dios mihu! Hombre, hu fa`yu` i finu `nai ha latigasu-yu`, “Ya haf` bisnesmu fumala` i higadu sin lemon `sino binagle, asiga yan doni?” Tapbla!