Mapula` Linache

Share

Hu tataitai un` lepblu pot tinige` manprofesionat siha na mantitige` ginen enteru Pasifiku pot mantuge` siha gi bandan kutturan isla. I intension para umakorihe misrepresentasion pinegan manginen hiyuñg deste antes de geran elmundu primet yan segundu.

Ginagagau este mas inatuñgu` yan inakomprende gi halom mantitige ginen iya Pasifiku taimanu para machogueña pot sentidu i asuntu. Enfin siempre u anog dispues haf` na disision guaha gi este na pinetsige.

I para u saunau mañgge` debi guaha fotmat (edukasion yan ekspiriensia) mañgge gi katkuet liñguahe Eñglis yan finu` tanu`. Presisu na un` tuñgu` pot tradision, relihion, kutturan yan estorian i tanu` yan tautauña.

I umatisa este na muebimientu ginen misrepresentasion kuttura tat kumu Hawaii ni malagnos gi fina` mubi, South Pacific. Kaprechon niha sin konsiderasion sentimientun natibu. I usun bonitan palao`an ni mediu kesnuda ni bumabaila hula kau dichu yan enteru representasion kutturan iya Hawaii?

Kanaha` todu komunidan islan Pasifiku mahogse fuetsau ni tinige` ginen hiyuñg lamayot patte pot nesessidat militat. Tatnai marespeta i tautau tanu` gi este siha na mantuge` `sino mubi.

Enfin sinsiyu na muebementu matutuhon para umafunas chatrepresentasion na materiat siha pot kutturan tautau islas Pasifiku.

Atadog Natibu: Este i mañgge` pot kutturan yan asuntun isla ti ayu ha` mangai problema i manginen hiyuñg, kontodu ginen halom.

I primet, tai kinemprende kabales haf` kuttura yan tradision tautau isla. Megai siempre misrepresentasion gi haf` matuge` dispues. Mumamta` este na misrepresentasion pot ti siña matagam ni natibu sa` megai gi kutturaña gaige gi fina` mafanana`an “chant”—kulan estoria—gi fina` kanta.

I segundu, ti pot ginen isla hau kapas kualifikasionmu mañgge` kontra haf` esta mantuge` sa` i mefe`na esta patte gi estoria. Debi u menhalom yan to`a fanatan-mu gi asuntu.

Fuetsau: Pot mas ke trenta mit diariu tumataitai este na patte gi gaseta primera pot finu` Chamorro. Kulan mangai chinatsaga gi tutuhon lau dispues manlagse`. I umatotga siha kadu` na tinige` finu` Chamorro mas ma-atisa lache na usun liñguahe. Rebosa yan un` bira hau dispues tatte kosake ti un` yinilulog rinisaken propiu na finu` Chamorro.

Matompu`: `Nai hututuhon mañgge` finu` Chamorro gi 1972, ti libianu na finapos piot sa` ni lepblu taya` taimanu mañgge` gi liñguahita. Lamegai `nai matompu`yu` lau ti hu sotta i asuntu estake kontentu-yu` gi haf` hu tuge` papa`. Debi ha` bai` birayu` tatte gi asuntu desde konbetsasion yan si biuhu, mañainahu yan mantuge` siha na lepblu `sino materiat. Este na sakrifisiu sumede-yu` guine na pahina.

I profession-hu kumu journalist (eskribienten gaseta) umayuda-yu` gi separasion haf` dichu` yan ti dichu na asuntun linahyan. Ha sedeyu` lokue` pumesa sentimientun publiku piot i chatche`chu` manma-elihe. I tatatte, guaha manmenhalom yan guaha ha` lokue` manatotgante lau gueku! Sige mona hu resibe sumen nama`aggem na inañgoghun publiku.

Ahe` ti atoridat-yu` gi finu` Chamorro. Lau nahuñg finaposhu achog pot mañgge` lepblu pot estoriata kumu natibu. Siempre un` dia bai chogue este gi finu` Chamorro para rekueddoghu gi famaguon Marianas. Hafa na para i famaguon? Siha i futuron iya Marianas!

Edukasion: Para mona, dañkulu inañgohoghu gi manma-eduka na famaguon-ta na u fan mañgge` lokue` pot asunto-ta siha guine. Estague` `nai siempre tali`e` na`banidosu na inadiñgan ginen i mas manmenhalom na famaguonta. Siha siempre guaddian sagua` konsensian publiku gi kare mona. Esta guaha siha huli`e` manlistu para este na offisiu.

•••

Hu ekuñgog dos patgon-hu dumibati pot un` asuntu. Acha fitme gi posision niha. I unu un` ratu ha dispoñga i puntun cheluña gi haf` dichu asuntu. I otru konfotme lau ilegña debi uma`atan i tautau na patte gi asuntu. Acha dinanche atgumenton niha. Ni unu hu fama puntoña. Hana` banidosuyu` fuetsan edukasion niha, kalagtos yan listu gi edukau na eskaleran inadiñgan.

•••

I primera rason na debi ta choneg edukasion famaguon-ta sa` ginen ennau na eskalera `nai mas libianu manmehalom siha na hinassu pot areglun futtunan i manatatte. Gi hilu` tomtum yan hinimidde mas man-adanche todu pinetsige gi ma-esgaihon riku na ekonomian isla `nai bula mas appottunidat para i natibu. Sin este pues kada ratu hit ta repite hagas manfatsu siha na disareglu! I famaguon-ta para u pinadese diskuiduta siha.

•••

Hoñge-yu` na gaige futtuna-ta gi manmauleg siha na areglu desde edukasion, ekonomia, hinemlu` yan kinalamten sosiat. `Nai abundansia appottunidat mas libianu kinalamten familia guine siha na perlas. Sin appottunidat megai para u diniñgu i tanu`. Esta mas ke tres mit manhanau. Dudayu` kau este ta guiguife i hita mismu dumisplanta tautau-ta.

John S. Del Rosario Jr. | Contributing Author
John DelRosario Jr. is a former publisher of the Saipan Tribune and a former secretary of the Department of Public Lands.
Disclaimer: Comments are moderated. They will not appear immediately or even on the same day. Comments should be related to the topic. Off-topic comments would be deleted. Profanities are not allowed. Comments that are potentially libelous, inflammatory, or slanderous would be deleted.