Mapau ñaihon i fette na maipe
Esta pipinu` i fette na maipen somnag ni pumalo`pu` hit guine gi alacha. Guiya este na biahe `nai mas hihot i atdau halom gi tanu` segun infotmasion man-sai`antes (scientist). Poresu na inipus minaipeña i ininan atdau. Mauleg sa` ha rega hit pinedoñg uchan dispues.
Finalagon tiempu gi fina` mattiru mafatu kada sisienta años. Repara sa` todu man-hanau papa` deste ekonomia yan fuetsan moneda. Tat ti finigu` papa` gi pisun miserapble. Esta mananayuyot-yu` na u danche i fondu ya u tutuhon bumirague` hulu`. Hana` chatsagan ñaihonyu` lokue` pot kikini` na mattiempu gi ti man-brabu na tautau-ta siha.
Kasse esta i haguhan pinadese ha tutuhon numa`lu tatte gi sagaña. Lau tinaka` tiempu estake u fattu gi lugatña. Mientras tantu, sige difirientes modun pinadese yan chinatsaga maliñgu adumididi`. Klaru na sumen te`ug na chinatsaga ha chalapon gi tautau siha. Tafan man-gagau ayudu na u lachadeg maliñgu gi santatte este na mattiempu.
Gi halom chubasku
Hu guife na mau`udai-yu` gi galaide ni tinituhune yinilulug man-dañkulon lañgat gi halom chubasku. Sige i kapitan has esgaihon adumididi` mas hihot yan i tanu` gi kantun kantit dañgw` galaide` mame. Era ha kekeli`e ininan kandet gi hegsu` ni mau`usa ni kapitan siha gi halom te`ug na chubasku pot para u tutuhon kareran halom gi puettu.
Sige ham umadiñgan hafa hana` sesetbe `an pueñge gi halom mattiempu `nai maliñgu i pution siha gi lañget. Ilegña na hana setbe pañgpañg mañglu` yan finalagon kurente estake kayada ya siña ha lagabista posision pution siha gi chagu`. Gi ha`ane man-gaige i pajaru kumu señat na gaige gi oriya un` tanu`. Sige ha akanteha kareraña estake ha soda` i safu na chalan i puettu.
Kulan hita mismu ta hala halom finaposta, tiniñgo`ta yan hinassota para ta lagnos maisa hit ginen maseha haf` na chinatsaga. Ti siña na para ta sotta galaide`ta na u lailai gi kaprichoña gi halom taduñg na tasi. Ta pasensiaye sa` siempre ta danche tatte chalan-ta kumu hita mismu kapitan ennau na galaide`.
Tamales Niyog
Gi 1974 `nai hu akompañia i Atomic Energy Commission para Rongelap, Utirik yan Bikini giya Marshalls, hu li`e humidde na agu`on isla gi hechuran tamales niyog. Ayu pot primet biahe `nai hu tuñgu na gai asientu lokue` i niyog.
I mefe`na na dos islas, kuatro sientos miyas ginen iya Kwajelein `nai gaige lugat militat. `An hokog mantension, pues debi u fan man-nañgga estake mattu i batku ni humahalom kada tres mesis. Mientras mafattu, i tautau ma`usune man-mananom yan pinegsai deste manog, chiba, babue yan guihan. Bastara ke tautau isla, kontodu tuban lahe guaha para usun niha.
Mattu gi kabales na linala` isla gi todu kinalamten. Todu siña mafa` salape` timahñau lau nos pot nesessidat mantension. Gi minachom atdau, sessu man-daña gi fina` seremoñas, kanta yan baila tradision niha. `Nai pumattisipau-yu` umega`, hana` hassuyu` tatte i matotnen fugera gi kanton unai Lali Fo` `nai duru lokue` finana`guen kanta yan baila.
Hu diñgu ayu siha na islas gi hilu` mesgu na lagohu satton na tinayuyot na u fan felis hinanau niha. I finatoghu primet yan uttimu. Puede ha` mohon ha huñgog-yu` i Saina gi finaisenhu pot ayu siha na mañeluta.
***
Guiya ayu siha na tautague i pumadese pinedoñg binenon Atomic Bomb ni mana pagpag gi mediu 1944 gi fihon tanu` niha. Mampos tatkilu` i probleman niha pot thyroid na lamegai dispues nina` fan dimalas kanset. Esta pa`gu tihu komprerende haf` na man-machogue los prohimos taiguihe lau man-tautau.
***
Gi papa` pulan, matachoñg-yu` gi simientenyun niha sige manayuyot. Todu i man-gaige guihe man-matai kanset entre lasas, to`lañg halom esta i sanhalom niha. Dispues hu soda` na i binenon potbus Atomic Bomb tinaka` mit años estake para u faliñgu fottilisaña. Ai na che`chu` tinailaye kulan mohon pinilakes cha`ka ni man-mapega kumu mostran haf` dañuña potbus Atomic Bomb. Repara sa` chagu` yan America `nai mapega este na estudiun destrosiu.
I felis na kinalamten tautau isla ni huli`e gi sanhiyuñg siha na islas giya Marshalls taiguihe antes lokue` guine gi tano`ta. Metgot na kuttura sensian ina`ayuda piot gi che`chu` komunida. Todu lokue` dañkulu na suette man-a`ana`e tautau-ta gi katkuet tiempu. Mampos na`magof ayu na kustumbren natibu i machuchuda` minagof yan sinsiyu na gineftau.
***
Lamegai siha man-mauleg na kustumbre sige adumididi` man-maliñgu. Kontodu hila` nana-ta mapoñgli gi halom kuattru lugan eskuela. Dispues de man-madispacha i famaguon, mana`lu tatte gi finu` Eñglis kumu primera liñguahen niha. Siempre u faliñgu sin ditension usun finu` Chamorro. Este na karera kasse ti u mahñau!