Man-ñahlalañg na biahe
Yangin 2,000 na kuattu ha nesessita i Saipan casino, `nos kuantos asuntu ha pega fuetsau ni debi to oppe sin ditension: Siempre ha nesessita 5,000 na empleau `nai mas bula tautau hiyuñg guine. Manu `nai para umahatsa este na fasilidat? Tanu` praibet pat publiku?
Ya haf` na tanu` para i mas ke 5,000 na applikanten residential homestead? Kau propiu na i interest inestablesen primet gima` familia u madagau ta`lu gi un` banda? Kau una` fan ke`yau hit ta`lu i interes man-sabiun hegsu` I Deni?
n n n
Dispues de 30 años deste ke ha diñgu Marianas, mattu i prohimu man-bisita kumu ritirau na sergeant major. Anog ginen mañaña na dañkulu apattau esta yan kutturan tano`ña. I didision lamayot patte pot appottunidat familiaña. U hanau tatte lau siempre mafattu espiritun minahalañg gi isla `nai mafañagu-gue`. Komprendiyon.
* * *
`Nai ma-offrese flitadan guaka ha renunsia. Ha ayeg dinibanan pan yan hamburger ni ha fuyot para amotsaña. Kase pot trenta años tumaigueña guine na maliñgu gi santatte i kutturaña. Lau pot nesessidat familiaña.
* * *
Deste 1904 ha fahan si bisabuelluña un` dañkulun tanu` ni mafa` pastahen guaka. Sige pa`gu i federat man-estotba pot apas atkilon. Yangin hagas tanu` familia, haf` bisnesña i federat umesuette gi hagas lanchon guaka deste antes? Direchon man-dueñu debi umaprotehe!
* * *
`Nai mafañagu patgon isla, dos ha soda` deste ke echu tautau: dikiki` na tanu` yan dañkulun tasi. Todo atmos banda `nai ma-establese kuttura yan tradision natibu. Pa`gu, man-mahogse hit areglun federat `nai guiya siempre umaprubecha apas minan tano`ta yan tasi-ta. Haf` hinasson miyu nu este yan kau propiu ta petsige pot futtuna-ta?
* * *
Hana`e-yu` un` amiguhu fina` dandan ni mauleg para adelanton titanos. Tula noche hu dandan mientras sigeyu` mañgge`. `Nai monhayan-yu`, hu rikonose kau guaha adelantu gi titanos-hu. Trabiha parereru ha` moduru-hu. Hu funas! Tatnai sisida una` lamen-yu` mas.
* * *
Ha faisenyu` un` nietun diñga haf` na ti malagoyu` na u finatinase chocolate cake as bihaña. Hu repite na guahu ha` solu siña managu` kumu asagua. Fan espiha pindehu asaguamu! Ai na grasian ham na dos sa` trabiha sais años ha` i prohimu.
* * *
Un` finu na balaku tuminane` gi halom tanu`. `Nai ni mona ni tatte, fuetsau hana` setbe kalulotña umetguegue`. `Nai ha tantan ñaihon ha danche pidason hayu. Puti mampos na hana` hanau halom gi pachotña ya kontodu take`ña. Kochinu!
* * *
Sige amiguhu Magoo chaka chalegña `nai mapapatten tiau asuntu siha ni man-kandidadatu para mayot entalu` Luta yan sankattan siha na islas. Para Luta, buena yangin guaha planon mafahan batku para lateria siha. Parehu na asuntun nesessidat giya Tinian.
Saipan maseha umana` halom planon mananum flores tamantiget pot para u suha gi areglon galagu. I sankattan mauleg yangin guaha planon para mafahan sahyan dulalas–chopper. Ai haf` na satdinas i manadan kandidatu siha.
* * *
`Nai madispone i sumen hihot na amiguña, mañgge` i prohimu kantaña, “Ta`lu Dididi Mas” maseha pot amesta yan mames siha na memorias deste antes. Paire na tunada pot hagas tiempon niha gumandu gi kanton tasi hulu` esta i hegsu` sabana.
* * *
Sige tumañges i prohimu `nai masañgane na para uma-utot sanotña pot lamas ginen chetnot daibites. Hafaisen i asaguaña ya haf` i otru sañotña, ineppe, “Siempre uma-utot lokue` piot ya un` daflogue hau inasnen tukon atulai”. Dios mihu na finu` chatkonsuelu!
* * *
I tutuhon chetnot parehu yan hanom gi puntan talapos. Adumididi` sige halom estake todu masmai. Solu un` hala yan fugu` ensegidas, siempre u fattu gi punta. Adahe hinemlu` miyu!
* * *
Pot tres semana todu man-hahalom gi Emergency Room gi hospitat puru esalau pot putin pechu. Ti hu tuñgu` na guaha pestin pechudu na chetnot.
Afañielos, gaige i hale` probleman natibu hinemlu` gi sentada. Taya` ineskohe haf` ta sumumuke pachotta kumu ta suhon halom. Pot fabot adahe dididi` kinanu` miyu. Suhaye ma`asin, mantika yan mames siha na neñkanu` yan gimen.
Hahassu na ni unu mafañagu yan chetnot. Lau todu haf` dispues un` petsige siempre u dinikta haf` hinemlo`mu gi karera mona. Huñgan makat ta tatiye haf` propiu lau ennau na disision gaige solamimu giya hagu na maisa. Dispues, pot fabot fan man-osge tinagu` i mediku ya in` gimen amot miyu.
Muñga mama` mediku ya un` ta`lon dumispone tinago`ña amot. Gigon ti man-osge hau siempre u inatisa mas chetnotmu ke tutuhon. Debi ta pulan maisa hit sa` diberas guaguan gaston hinemlu`.
Dispues, ti bali un` makoni`e ni mas mauleg gi tanu` na medikun korason `an esta mayamag todu sensing korasonmu `sino todu gigatmu man-hinichum mantika. Gaige este na disposision gi hagu mismu namaisa.
John DelRosario Jr. is a former publisher of the Saipan Tribune and a former secretary of the Department of Public Lands.