Man-ñahlalañg
Ta meskla konbetsasion-ta na biahe entre sustansiau yan man-ñahlalañg. Bes enkuando mauleg tana` guaha tinilaika gi asuntu pot para ta sustene klaru hinasso-ta. I sigiente:
Gi todu finapos-ta deste antigu na tiempu todu modun tinilaika fumatoigue inai-ta. Guaha siha man-mapañot ni mañaina-ta sin mañgañgas pot satbasion i manatatte. Dañkulu na sakrifisiu.
Maseha ñañgon yan mañgahat gi kinalamten niha, fitme yan intaktu makilili` i kuttura-ta gi halom ayu siha na mattiru. I puntu: i kuttura-ta i solu sahyan ni sumaga ma`ug giya hita kulan asut tasi ni tatnai matulaika kulotña deste hiniyuñg i tanu`.
Guaha siha tinilaika gi man-ma`gasta kontodu haligen relihion yan nasion ni mumanda ha`anita. Sin inbatgu i kutturan natibu intaktu. Uchan, lamlam, pagyu, linau yan disetton kinalamten pot maipe. Lau fitme gaige kuttura-ta kumu patañg yan konsuelon natibu.
Hafa i puntu? I kinalamten todu mau`udai pot tautau-ta, tano`ta, yan futtuna-ta. Sentru este na asuntu gi maseha haf` ta petsige kumu natibu. Mauleg kustumbre-ta na tautague gi mayotmente na kinalamten-ta. Sumen fitme magahet sensian kilisyanu piot gi bandan ayudu gi man-namase`. Estague` `nai lologlug gineftau tautau isla!
I finapos-hu ha sediyu` umebalua haf` sustansian edukasion-hu yan kau todu para bai` aksepta. Manu guihe na patte destrosiu yan kau siña hu limienda antes de u atrasau? I asuntu petsonat ya gaige ennau na disision gi kada unu.
Todu nasion ni kumetulaika kuttura-ta ni unu felis. Taimanu un` tulaika naturat na patte gi patgon natibu tat kumu liñguahiña? Anog na sumen ma`ug modun linala`ta gi halom todu mattiru.
Para mona mauleg tana` guaha siha dinaña` natibu pot para ta diskute dibuenamente futtuna-ta. Gi este na dinaña` `nai mas siempre tali`e hafa asunto-ta yan haf` su`anu na satbasion. Muñga na i uttimu ora `nai para tafan a`adagau sentimentu ni tai sustansia.
Mit grasias para i man-guelota ni sumuñgun ñañgon na usun liñguahi-ta yan chineneg haf` sustansian kuttura yan tradision-ta. Este na sakrifisiu muna` esta pa`gu likidu i natibu guine siha na man-gatbon perlas.
Kañadan Linala`ta
Gi kada ta hagu` mona pasu-ta, ta suhaye i mattirun tiempu, makat na asuntu, sinetsot, pininite, yan otru siha chinatsaga. Gi kada lokue` lotgun hit ta konsidera haf` masusede. Cha`mu hinahalañg sa` i finapos-mu kumonfitma na ginen kañadan lina`la` i finapos tautau.
Siña ha` ti modun palasyu gima`ta lau fanna`e mit grasias na guaha fanliheñg familia. `An mampos bula na`yan gi labadot, fanna`e lokue` agradesimientu sa` guaha mantension familia. Pa`gu `an ti man-osge hau fanna`e mit grasias na man-yo`ase` mañaina-mu. Gi todu, i kañada `nai dumañkulu hau lugat `nai dodoku` problema-ta siha.
Lokue`, gi halom todu mattiru tat mas fitme na gini`ot kanai ke sinistenen familia gi todu birada. I kontribusion familia-ta muma` guma` i hinatsan tata na buttu. Huñgan guaha `nai ta chanda lau repara haye gaige gi uttimu besis—i familia. Feddos ennau na kañada sin ditension sa` siempre un` soda` dididi` sensian katma gi ha`ani-mu.
Masoda` un` chetnot ginen i ñamu mafanana`an Zika. Era `an inaka` i mapotget na palao`an pues siempre `an mañagu dikiki` iluña i neni. Ilegña amiguhu Magoo na chetnot leyisleche i humuyuñg sa` ginen iya Marianas ayu na pesti.
Maulegña u fan man-espiha otru chetnot ni munana` dañkulu ulu sa` ta nesessita guine gi tano`ta. Dios mihu Iku!
Hu soda` un` tiahu ume`e-amsun gi kanton unai iya Tanapag. Estaba i asaguaña na para u amara i gayu para una` apatek. Patte gi makriansan gayun gayera.
Gi kusiñaña huli`e ha amasa i harina dispues ha pega gi hilu` komat. Mamada` titiyas. Masuette ta`lu si Iku paire na mirienda. Mauleg in` bisisita mañainan miyu!
Hu fagcha`e lokue` un` tiuhu hasosoñge pilun patas guaka. Tatnai hu chage katdun patas. Gi primet biahe umuha`yu`. Dispues mofonayu` lumiof umepidasu gi fondun satten ke kusuneru! A`saina!
`Nai matai flores tinanomña dagu, hu faisen i tiuhu para u hahassuyu` `an mañgusecha. Ilegña na para una` famunu` ta`lu un biahe. Magahet na gi sigiente sakan man-dañkulun dagu hinale`ña i amku`.
Man-espiga tinanomña mai`es i biha gi hiyuñg kusinan i lanchu. Mangañ `nos kuantos para usun kusina. Mamatinas atmayas ya hana` yaneyu`. Paire.
Estaba i asaguahu sige mañotse matiteg kasunes gi lansadera. Ti hu estotba pot no u tagu`yu` muna`gasgas gi hiyuñg guma`.
Mafaisen un` malañgu para u kanta sunidon Christmas. Ti manman: “Oh what fun i Lexus ride…” Era dos Lexus mafahan para usun gobietnu yan segundu gobietnu guihe na tiempu. Man-mafaisen ham haye mamana`gue. Todu man-chupun!
Malag un` resturan giya Honolulu dos amiguhu ginen Ponape. Ma-ayeg hot dog para amotsan talo`ane. `Nai mattu inedan niha ilegña i unu, “Hey, ti este na patte gi galagu in` kakanu`”. Ai na grasia!
Silensiu ginen i chagu` sige guatu un` F-15 na fighter bomber. Tumagpapa` ya hilu` peskadot `nai malofan. Fotten sonic boom pumalo`pu i los prohimus na esta man-pinarada gi taduñg tasi. `Nai manalag hilu` esta gaige i jetfighter gi hilu` Tinian. Diberas!
`Nai matai todu i turupelan ruplanu, umesalau un` biha, “Kumaire, man-gatdun hit guine hulu` tula noche”. Dios mihu!
Ileg niha na i talen modulug gi halom tasi ti kalalamten. Hu togcha` ni fisga. Ensegidas ha chaflulon ya ha dopbla fisgag-hu. Diberas `nai man-galope`yu` kanaha` hu upus Saipan. Imbelikeru!
`Nai para umumu dos bulacheru ume`esalau i unu “matene-yu` sa` hu punu` `ste”. Gigon umasufa` guiya mañukot papa` kontra i fache`. Sige ha` umesalau, “un` li`e na kana` hu punu`?” Dios tiampare!
Humalom si Pedron Malas gi konfisinariu. Gigon lini`e as pale benendise. Mientras ha pasalilista siha isauña sige si pale` ha yeñgyoñg iluña. Dispues nina`e penitensiaña. `Nai humuyuñg si pale hali`e si Duñg i Walkman. Ilegña, “Esta mauleg sa` ni unu gi isau-hu ha huñgog”. Inestotba sa` tiha tuñgu` kau ma-asi`i-gue` ni isauña.
`Nai ha adopta un` patgon lahe ha komprende i tata na ti entinadu kinine`ña ya debi u trata mas mauleg ke prefektu patgoña. Dañkulu na inadahe gi patgon.