Malag lau ma`aggem

Share

Mañusu flores biktoria gi katkuet katsada guine. A`gañg na selebrasion para i man-gana, ma`aggem para i man-dimalas.
`Nai katmam ñaihon i estrakadan politika hu huñgog gi chagu` mapagahes dos eku. I unu sumen triste lau na`magof; i otru sumen na`mamahlau. Todu i tres umasusede gi halom sais mesis na tiempu.
Hu birayu` tatte gi silensiu na patte gi hinasoghu sige hu konsidedera i lini`ehu. Kulan finapos ha`ane: kahulu` i atdau gi sanhaya dispues machom gi sanlagu. Todu pares (doble) maseha hafa na sinisede deste chaleg gi tutuhon esta`i tuhu` lagu` gi uttimu. Establisau na finapos tautau.

Kustumbren Balutan (BTG)
`Nai makombida hau ni familia para i gipot niha kustumbren tanu` i para ta daña`e siha gi fina` namagof na sena. Na`magof na dinaña sa` estague` otru pisun natibu sumimientu inafamauleg familia yan tautau-ta siha.

Lau nuebu na bisiu tafa` akustumbre ni ineyagta ginen Tagalu: Guiya este i “Balutan To Go” (BTG) `nai ta balutan neñkanu` gi tin foil para ta chule`. Ti mattu gi hinassomu na ti makombida hau para un` fan lofan neñkanu` fuera ke para un` gachuñge i familia gi fina` sena? Haf` na para ta fa` catering service i gipot familia?

Mauleg ta repara haf` sustansian kombite gi inagañg familia para i gipot niha. Fatachuñge ya infan hamyu gi lamasan sena `nai siña marinueba inatuñgu unu yan otru! Na para i chatpagu na kustumbren BTG!

Konsensian Hoben
Ha sodayu` un` hobensitu un` pupueñge `nai para bai huchum i trañkan i kelat i gima`. Kulan gai chathinassu pot futtunan man-hoben yan inosiente gi pa`gu masusesede na disposision.

Hu apagat i prohimu na esta ha impatta klaru konsensiaña gi haf` dinanche na disposision ya maseha ti faborapble, i tiempu u nina` libre gi kareraña.

Namagof i gai konsensia maseha hoben. Hu li`e na ma`lag i hafapoposgue na chalan pot offisioña. Hu tamtam lokue` na siempre u sañgan klaru haf` sentimentoña gi hilu` pinansensia yan hinimidde.

Mañan libianu
Naturat gi tautau i para u suhaye che`chu` mapot yan makat gi haf` ha petsisige. Lau gaige gi tatten felis na hinanau ma`lag na kandet sapet. Macho`chu` 18 oras gi ha`ane yan anaku` na tiempu para una` felis haf` ha petsisige.

Dispues de ha gu`ot benefisiun finachucho`ña dumeskansan ñaihon pot para u kontinua dispues mas animu gi otru pinetsige. Tai finagpu` che`chu` fitme na guinife yan planu.

I sensian animosu gi maseha haye na petsona siempre un` dia u komple guinifiña. Mauleg na tiempu ha gasta umatetuye haf` debi u ketuñgu` ya sige ha adelanta mas chechegueña. Haye u hineñgge ideun un` tautau ni fumatinas un` poñgpuñg kandi ya ha bende un` sientimu kada unu gi manadan tenda? Hagas biyinariu si pindehu. Guahu guine inipus miserapble, tinane`yu` mama` sabiun karisu.

I puntu pot abilidat tautau mumatit-gue` (didog na sakrifisiu) pot satton na guinifiña muna` felis haf` ha petsisige kau bisnes pat haf` otru offisiu. I man-tatkilu` siha na offisiu tat kumu mediku yan jues kotte anaku` na tiempu magasta gi bandan edukasion. Ni unu mamokat halom gi hospitat yan kotte sin fotmat na edukasion gi offisiun niha.

Este lokue` i animu dañkulu bintahaña. Mamatinas bukayu i amiguhu Magoo ya ha bende gi `nos kuantos tenda. `Nai fahna ha doblague` mamatinas mas. Gi uttimon semana mamahan sitbesa ya ilegña, “Gimen sa` mauleg kepbleña i bukayu”. Gai salape mas ke $85 mientras hu hohoflag puntan kalulot-hu. Dios mihu!

Mala`et lau mames
I tautau ni ñalañg kontodu mala`et ha taña acha-mames yan miet (honey). Otdinariamente, ta faisen maisa hit deste ñgai`an i mala`et na mames? Gai moralidat i mala`et ya mames gi mismu tiempu gi finapos todu.

Ni kuantu na inadahe gi haf` ta petsisige, ni ñgai`an `nai fatta matompu` gi karera mona. Estague` na puntu sumoyu` hit para ta ta`lun numa`e animu kumomple i esta ta señala para ta chogue. Makat `an matompu` hit lau hatsan maisa hau ya un` kontinua haf` un` chochogue.

Gi uttimon ha`ane `nai kayada ya kabales un` komple che`cho`mu `nai un` taña i mames gi mala`et. Gai inaguaguat i asuntu lau ti nina` seha hau. Felis dispues i un` petsisige. Mala`et lau mames!

Man-ñahlalañg
Managu` si San Pedro para umana` suha tablon iya Marians gi entradan i lañget. `Finagcha`e matai lokue` si Pedro Malas. Chumechefla i paire guatu `nai ma-otden para u falag i akague na potta, era i entradan sasalaguan. Masañgane na taya` esta Chamorro para u halom gi lañget.

Ha atotga fumaisen si Lusifet haf` rasaña. Ineppe, “Chamorro!” Ilegña nu guiya, “Hmmm! Ha lachai si pindehu siempre yumogua i Chamorro pot para bai`n gachuñge-gue` si dimoñu.” Deste ayu, haye ha` sumañgan na ginen Marianas-gue`, ensegidas magalute espadan guafe. Dios mihu!
*  *  *
Kasse mauleg in` tilaika pasapotten miyu ya in` tutuhon man-finu` Bangladesh. Dañkulu si San Pedro yine`aseña nu este na tautague. Hahasso ha` na gigon ilegmu na Chamorro hau, mana` suberu` hau papa` gi lugat Lusifet.
*  *  *
`Nai mana`e si Magoo katdun to`lañg guaka, ti matman hasañgan “para a`fatinas tautau este”. Era kontra che`chu` kasamientu ya ha garentitiha na u fanogcha` fruta tiyan i nobia. Ai na grasia i amiguhu.
*  *  *
Ha petfiha fumahan ga` bisinu toru para una` fan aladu. Sinañgane “No good rookin`”. Era bachet i toru pot esta gai inamku`. Ahe` sa` para u fahan. Masera i kontrata. Gi primet dia `nai hana` fan aladu i toru tat estakan kolat ti ha yamat yan batsala.

Sinañgane ta`lu ni hagas dueñu na “no good rookin`”. Humanau dispues man-espiha otru toru. Lastima i finahaña sa` para katdun to`lañg baliña. Isauña sa` mampos ha petfiha sin u rikonose finenina.

John S. Del Rosario Jr. | Contributing Author
John DelRosario Jr. is a former publisher of the Saipan Tribune and a former secretary of the Department of Public Lands.
Disclaimer: Comments are moderated. They will not appear immediately or even on the same day. Comments should be related to the topic. Off-topic comments would be deleted. Profanities are not allowed. Comments that are potentially libelous, inflammatory, or slanderous would be deleted.