Kutturan natibu

Share

“Kuttura” pot modun linala` natibu guine siha na petlas. Estague` na pisu `nai manotohge hit deste antigu esta i modetnu na tiempu.

Huñgan, guaha `nai ta meskla kustumbre, tradision yan kuttura. Komprendiyun. Guaha kustumbren man-ñgiñge`, tradision relihion Katoliku, yan kuttura `nai gaige enteru modun linala`ta ni natibu.

Lastima sa` megai gi famaguonta ti makomprende distiñgidu na difirensia gi tres palabra. Mauleg ta fana`gue para benefisiun niha.

Kutturan natibu gaige gi liñguahe. Todu pot todu mau`udai gi finu` tanu`. Ti siña un` deskribe asuntu gi hilu` señas. Puru siempre probleman leñgai! Dispues, na`mamahlau `an ti un` tuñgu` hila` nanamu mismu!

Inadahe

Membron boards yan commissions man-manombra responsablidat fotmasion areglu. Na`mamahlau para un` pattisipau gi mahatsan sueddun asaguamu `sino haye na parentela.

Interes publiku na gaige hau kumu membro. Ti pot para un` ayuda familiamu! Debi u sattun na sensian integredat gi todu disposision asuntun linahyan. Kau board i PSS `sino otru inetnun debi u sattun sensian integredat. Haf` mohon?

Liñguahe

Gi megai na guma` guine finu` Eñglis diariu na liñguahe. Hita mismu sumede maliñgun liñguahita pot diskuidu.

Puru finu` entut na finu` Chamoru ta huhuñgug ginen famaguonta. No siakassu na obligasionta umusa giya siha i liñguahita.

Mientras tantus, lamegai na Chamoru asuda`hu LA ni titumuñgu finu` Chamoru. Lau manlistu umanunsia na man-Chamoru siha. Esta hinassun niha kulan Amerikanu.

Mattu gi ha estotbayu` i ti matuñgu` finu` Chamoru ya metgut mafatta rasan niha. Dinanche finu` i kanta, “Amerikanun pau asu!” Dios mihu!

Rininueba

Gi uttimun siñkuenta siha na sakan `nai matutuhun pinetsigen petmanente na relasion yan Estados Unidos De America.

Ta choneg dinaña` yan Guahan lau mañega ni tautau niha. Ta bira hit tatte `nai ta petsige tumatiye sattun guinifita. Komplidu!

Ti hu komprende sentimentun mañainata gi pinetsigen nuebu na estau. Hu guadog dispues haf` na mana` impottante tinilaika. Oppan na muñga siha rumepite i makat na finapus niha gi tiempun Japones.

Gi megai na man-amko`ta hu huñgug linayu` malimitten edukasion famaguon natibu ni Japones. Ti mañgonfotme nu ayu na disision. Dañkulu na kinententu i guaha kampun appottunidat gi papa` banderan Amerikanu.

Lehitimu na sentimentu ni tinatitiye pinetsigen adelantun tautau-ta siha gi nuebu na areglamentun sisteman gobietnamentu. Disision para i tautau, ginen i tautau, pot i tautau. Estague` impottansiaña i gobietnamento-ta pa`gu.

Hita dumisidi haye para gobietnu yan membron lehislatura. Gi papa` sattun yan ansianu na animu `nai mapetsige areglun adelantun todu. I chechegueña gai dinispasiu lau patte este gi mamueban hinanau natibu.

Bintaha

Hita gumubietnan maisa hit deste 1978. Dispues guaha representante-ta giya Washington (Kilili). Maseha adumididi` estaya guaha kampu para umahuñgug i afagau na bos tautau-ta.

Naturat i burukan fotmasion nuebu na gobietnu. Ti todu manmana`e hit lau sufisiente para ta tutuhun disposision asunto-ta giya hita namaisa. Felis hinanauta deste tutuhun. Ayu dispues `nai ta bira hit halum umusune haf` siha asuntota guine.

Dinisehan felis na karera ti mahñau. Lau sumen makat na asuntu ekonomian isla. Dikiki` na tanu` ni rinidonduye biyon pot biyon na kantidan hanum gi oriya. Trabiha mantinane` otru asuntu siha asuntu sin seriosu na inestudia haf` na appottunidat guaha ginen minan tasin tano`ta.

Gastu

Hu abiriguan ñaihon gastun nesessidat giya Luta yan Tinian. Kanaha` 35 pot sientu mas guaguan ke Saipan. I umayuda i mañeluta i tai deskansu na animun niha gi gualu` yan hatdin.

Gi mismu tiempu lamegai fuetsau man-hanau para Guahan, Hawaii yan America `nai guaha mas appottunidat cho`chu`, mauleg na sisteman hinemlu` yan edukasion para i famaguon niha.

Hu chage kume komprende i asuntu lau ti siña huna` fan afagha` kuentas-hu. Lau didog ha estotbayu` haf` masusesede gi dos petlas.

Gaseta

Haf` na atadog agila matahu `an oga`an mangalope entalu` gasetan Internet, radio, television yan regulat na papet gaseta. Dispues `nai sumehayu` umebalua haf` na asuntu propiu marebisa.

Bisiun periodista, diariu. Gi hinanau ha`ane kase dos-tres biahe hu rikonose radio yan television gi haf` na asuntu masusede gi oriyata. Ayu finenina hu rikononose i tiempu—kau homhum, nubladu `sino somnag—yan kau guaha linau hihot yan Marianas.

Dispues de huna` kontentuyu` `nai hu petsige otru asuntog-hu siha. Namagof i fina`pus ha`ane gi otdinariu na attura.

Tres

Un` lemlem tautau huli`e tres manug gi tatten guma. Mañgahulu` dispues gi ramas troñku par u fan deskansa.

I numeru tres i sumaga gi hinassoghu. Ha tutuhungue` gi tres na petsona lau lau unu ha` na Yuus: I Tata, Lahiña yan Sspiritu Santu. `An masañgane hau para un` ketu añgoghu na i mina` tres biahe tatatte i kuatta.

`An marimata kampanan Guma` Yuus, tres. I mina` tres na napu i mas dañkulu. Kase i ma`gas na numeru gi kinalamten hinerat. Numerun luseru pot direksion unu yan todu. Sin numeru tres kada unu konsu bisnesña `nai taya` areglu.

John S. Del Rosario Jr. | Contributing Author
John DelRosario Jr. is a former publisher of the Saipan Tribune and a former secretary of the Department of Public Lands.

Related Posts

Disclaimer: Comments are moderated. They will not appear immediately or even on the same day. Comments should be related to the topic. Off-topic comments would be deleted. Profanities are not allowed. Comments that are potentially libelous, inflammatory, or slanderous would be deleted.