Kutturan Natibu

Share

Sessu tana` lagse` “presetbasion” kutturan natibu. I man-sañgan memegaiña gueku ke sustansiau na kinimite. Ayu ha` china i uttimon pahina `nai matuge`. Dispues de ennau man-hanau hit tatte gi konbiñienten mañana. Magpu` i nobena!

Na ti kuttura modun linala` grupon tautau? Na ti kuttura muna` gagaibali i tautau? Gi hilu` este, siña ta pega papa` haf` kutturan Chamorro fuera de kelaguen manog, sitbesa, hamburger, cellphones yan iphones? Hu tuñgu` ha` na man-ginacha` hamyu induktu `nai hu faisen haf` kutturan tanu`.

Pasensiaye ya in` atan haf` kuttura-ta kumu natibu. Para ti un` mapot, atan finenina gi familia-mu mismu. Repara haf` diariu finapos miyu kumu familia deste ke manana si Yuus.

Kau in` tutuhon ha`anen miyu gi tinayuyot kumu familia? Man-finu` Chamorro `sino Karolinas hamyu pat puru sakudidan finu` Eñglis? Kau in` ayuda famaguon miyu gi preparasion para eskuela? Kau mañaunau hamyu gi preparasion niha linala` espirituat tat kumu dottrina yan misa? Estague` siha kinalamten familia guine. Gi pisun familia `nai mau`udai kustumbren `sino kutturan natibu.

Dispues de eskuela, inna`e famaguon miyu tarehan niha che`chu` guma`? Dispues de sena, in` ayudaye famaguon leksion niha yan tinayuyot finagpu` ha`ane? Tuñgu`on i man-makreansa mauleg na famaguon sa` ni achog halom tautau man-adiñganiyon.

I Luserun Lina`la`
Diariu un` fana` ayu na hogsu` `nai tumatachu un` kilu`us. Ayu na buttu ha signififika pinadese yan minasapet gi todu mañgilisyanu. Halom pagyu, dilubiu yan linau fietmente tumatachu ayu na kilu`us gi chagu` hogsu`. Maseha haf` na klima, tumatachu fitme gi sagaña.

Tatfoi chinago`ña, ta usune diariamente fumalague direksioña. `An klaru finattun chatagmag siempre inina ni luseru—putiun orasion. Gi tatten uttimu hiniñgogta sige eku fino`ña i Saina gi fina` kantan nobena, “Ti bai malefa nu hamyu”. Ha sañgane hit nu ennau pot aseguridat dispues ha faisen hit, “Kau guaha i palao`an `nai malefa ni patgon gi halom tiyaña?”

Estague` na puntu fumanu`e hit haf` sustansia-ta kumu tautau. I inaligau ayu na kilu`us ta petsige hi hilu` hinimidde ya maseha ta totpe pinadese, asegurau na guaha lokue` grasia gi karerata mona.

Muñga mana` mapot. Faisen-gue` kau magof un` pinipet kumu gachoñgmu, diariamente. Siña ha` guaha chinatsagamu lau mas libianu yan katma na attura `nai un` petsige satbasionmu mismu. Guiya i luserun linala`ta!

Dichu Kuestion
I finaiseña pot palao`an yan kinatgagaña neni siña lokue` tana` setbe gi bandan liñguahita. Kau magahet na un` malefan ñaihon hila` nanamu? Pot hafa na rason na un` leletke usuña gi halom gima`mu? Famaguon Iñglatera, Fransia pat Halimaña famaguon miyu? Haf` na para un` ñega fumanague ni liñguahen niha?

Sumen namase` un` patgon natibu ni titumuñgu liñguahiña. Un` displanta petmanente ginen guiya ayu na sahyan i siña umesgaihongue` mona para u kabales espirituña kumu patgon tanu`. Megaiña besis `nai mama` paya`ya` ennau na patgon, gumugugupu maseha manu. Tiha tuñgu` haf` pisun tinatteña. Poresu na hilu` aire `nai gaige ya hasan `nai tumohge gi pisu. Muñga masede este na dañu giya siha. Kreansa mauleg yan antau deste tutuhon niha!

Kutturan relihion
I finatton inestablesen relihion Katoliku tumulaika sustansiau i modun linala` natibu. Gi karera mona man-eyag hit mas antau haf` sustansian justisia. Sige mona mas guaha inadahe gi entalu` todus gi proteksion kada membron komunida.

Este na pisu fumañagu sibilisau na kinalamten natibu. Mas magof sentimenton todus piot i tropan Manachañg `nai man-masede man-gai tanu`. Sige mona mas fitme dinaña natibu gi todu asuntoña estake kayada i asun geran dos.

Megai benefisioña tradision relihion Katoliku guine siha na islas. Mauleg tagu`ot yan pasa papa` gi tautau-ta finana`guen antau na modun linala`. Yangin guaha otru sineda`mu, atan kau ti sessu kume kañgrenau hinasso-mu. Muñga mama` sabiun sinsonyan.

Balutan: Antes, mañochu hit kumu kombiten familia yan parentela gi fina` nobena yan fandañgo. Pa`gu, mofona i balutan aluminum ke chumochu. Haf` mohon na makombida hau? Para un` fan balutan neñgnkanu` pat para un` gachuñge familia umagradese tinayuyot yan fina` sena?

Todu klasen kompitensia guaha kontra attension-ta. Seha un` ratu ya un` atan i rimulinon mañglu`. Muñga hinalañg hombre i niyog malagu` ha` dumeskansa lau kada ratu ginapot ni mañglu`! Gi halom katma libianu un` akanteha haf` presisu.

•••

Ilegña un` amiguhu na taduñg na finu` Chamorro huna` sesetbe. Huna` hassu na mas ke sisienta años ha diñgu i tanu` ya puru finu` Eñglis. Yangin ti diariu unna` setbe pues uttimoña kulan liñguahen estrañgheru `sino atbansau na finu` Latin.

I liñguahita debi finenina na umatutuhon usuña gi halom gima` familia. Kau man-ma`añau hamyu na ti u fan finu` Eñglis famaguon miyu, pat mas na`mamahlau `an timatuñgu` man-finu` Chamorro? Haf` na ansianu hau finu` otru ya ti i mismu liñguahimu?

•••

Ilegña primuhu ginen Guam “Mattu esta lei`u (lay-you)”, era “lahihu”. Ha faisen i asaguaña ñgai`an halom i patgon, ineppe, “Tomoroooo!” Ai, achamahlog dos talañga-hu! Pustura sin figura! Hombre ga`choñg, na dinanche fan i finu` Chamorro sin un` latigasu lache siha na imbarasus!

John S. Del Rosario Jr. | Contributing Author
John DelRosario Jr. is a former publisher of the Saipan Tribune and a former secretary of the Department of Public Lands.

Related Posts

Disclaimer: Comments are moderated. They will not appear immediately or even on the same day. Comments should be related to the topic. Off-topic comments would be deleted. Profanities are not allowed. Comments that are potentially libelous, inflammatory, or slanderous would be deleted.