Kontra kontra…
Suetdun i manma-elihe $99,500 gi sakan. I empleau entre $15-$42-mit gi mismu tiempu. I difirensia $47-mit pesus mas para i manma-elihe.
Kase 15-mit na empleau gumagana i segundu suetdu. Guaha areglu matatiye pat masaulag kinibrutu pot ti mana` presisu ha`anen empleau siha?
I disision mediu politika poresu na libianu ma-upus nesessidat pumalu. Kontra tai finagpu` na mea culpa para empleau siha!
Hu rikonose lau taya areglu ni umadelanta suetdun tautau-ta siha. Lau manma-apapase mansabiu kanaha` $100-mit gi sakan!
Haf` che`chu` miyu komplidu ni umadelanta suetdun empleau siha? Haf` na in` fatkeluye asuntun niha? Masge` finu` sattun gi inefresen miyu! Adahe na higadu para in` ipus sapet gi halum guma` familian empleau!
Guaha 29 na membron lehislatura yan lamegai gi sanlagu ya para ti in` li`e didog na sapet gi familia siha guine? Kau man-madulog hamyu endorfin na no siakassu ha`anen familia siha?
Siempre tali`e haf` na disposision u guaha ginen i botadot gi hilu` in` hasñgun lumetke na nesessidat niha. Debi u todas i disision na biahe!
Kutturan
Guaha `nai huhuñgug diniskuten kuttura gi tautau-ta siha. I palabra pot modun linala` natibu guine siha na petlas. Mauleg ta bisitan ñaihon para ta ketuñgu` i asuntu.
Kuttura i liñguahen natibu. Estague` sahyan linala`ta desde antes. Todu otru, kustumbre. I ma`ug los uttimu makonfitma kumu patte gi kuttura-ta. I tradision relihion i katolisismu.
Na`mamahlau `an ti un` tuñgu` liñguahimu mismu kontodu matuge` na finu` Chamorro. Liñguahi-mu!
Sentimentu, pinadese yan diariu na disposision man-mau`udai gi galaide` liñguahe. Estague` na sahyan sumede adelantau na kinalamten natibu. Maseha adumididi` lau enfin man-felis hinanau-ta gi todu diariu na fina` chanda gi asunto-ta siha.
Gaige gi talañga-hu diariu kinalamten tautau-ta siha gi enteru atkipetlagun iya Marianas. Ni nuñka `nai hu letke.
Guaha siha gi kustumbre-ta man-maliñgu gi rimulinun tinilaikan tiempu. Lau esta pa`gu fitme yan chettun liñguahen Chamorro.
Debi usun liñguahita uma-usa gi halum guma` familia diariu para ta sustene finu` Chamorro. I famaguon siempre u fan eyag yan manafamta` hila` nanan niha gi hinanau hinerasion.
Ayudu
Mauleg na tiempu hu gu`ut kepbleghu $100 pesus para haf` na nesessidat. Hu suspecha na gigon haye tumugtugag gi boys siempre kontra lamasan maneska.
Dispues, esta estabayu` gi un` tenda `nai hu fagcha`e un` amku` sige ha sumat balin fektus siha ni ha kikilili`. Hu komprende chinatsagaña i amku`. Dimas de bai fahan i setbesa huna`e ni kepbleghu para unasetbe.
Humuyuñg-yu` sin setbesa. Kara`! Ti lastima ayudu-hu pot kontentu konsensiag-hu ni disision-hu. Mauleg deskansog-hu guihe na pueñge sin sinetsut. Haf` ya si nana-hu ayu na amku`?
Nana`lu
Kumonfisat i amiguhu pot mañake dos lechun gi lanchun bisinu. Piniloña na magpu` kuentaña `nai kumonfisat.
Era, sinañgane as pale` na unana`lu sinakeña babue. Desde ayu kada humihot hu ñgofñguf babue guieñg-hu para baina` hassu ni sinakeña. Che`chu` pitbetserias! Ai na chaleg!
Niño
Hu dandan un` bonitun sunidu (piano), Pueñgen Yuus, mientras hu rikononose i Internet. Esta na` mahalañg piot gi chagchag oga`an `nai guaguahu ha` na maisa gi baranda.
Mafattu mahalañghu ni tropan Niño gi ha`anen Noche Buena ni kumone` si Jesus para i gima` tautau siha gi señgsuñg. Motmut sumen namagof na felisitasion ginen todu.
Hu huñgug dispues katen pajaru ni umaliligau fan deskansun niha gi minachum atdau. I manog lokue` duru man-tugtugag antes de u fañgahulu` gi troñku.
Dispues de hu taitai uttimu siha attikulu ni huna` sahñge gi lataftaf `nai humalum-yu` lokue` dumeskansa. Finagpu` ha`ane!
Finu` Amku`
Guaha `nai hu birayu` tatte gi konbetsasion-hu yan biahu (nanan tatahu) gi kantun pottan kusina antes. Tai atparehu suabe yan pasensia na finu` saina ni muna` magem impitog-hu.
I fino`ña konsuelu-hu maseha ñgai`an `nai hagacha`yu` maliñgun ñaihon impitog-hu. Suabe yan amtau na dopbladan palabra ginen un` amku` muna` mamansu impitota. Bali umekuñgug finu` saina!
Antes
Gi un` lemlem tautau hu bisita un` kantun unai. Huli`e gi lachagu` un` bihu guiguiya ha` namaisa. Hu li`e lokue` na guaha ha kuentutuse. Dispues maliñgu! Hu supone na espiritu `sino animas.
Humanau-yu` guatu gi sagaña hu saluda konrespetu antes de bai kaikai-yu` para i gima`. Hu siente ha` na guaha tautau guihe maseha espiritu. Mangagau-yu` dispensu para an` ti kombeni finatoghu.
Palabra
Gi finu` English “corruption”. Gi Chamorro “kumbalache”, eksisiu `nai man-apuntau `sino manma-elihe ma-abusa puestun niha. Man-malefa ni interes i tautau.
I asuntu gaige gi dos patman kanaita. `An mansattun hit bumota i mangai integredat yan dignu na tautau kumu offisiat pues debi u guaha areglu gi adelantun tautau-ta siha gi señgsuñg. Ti nahuñg na manada “biba” ni siha mismu fuma` “biliba”.
Siempre u guaha mas fotmat na presentasion gi tinatten kandidatu ni gai interes mañetbe. Hita para takula kabales haf` enfin planun niha fuera de natata na inefrese siha.