Kandidatun politika
Manadan kandidatu man-halom na sakan para difirientes siyan publiku. Entalu` man-nuebu yan bihu humatme redondun estrakadan politika. Esta ti huhulat ni minegaiña gi halom kolat todus. Mauleg ta ke lie` haf` gaige gi kestat kada unu.
Esta in` hiñgog haye siha pilean para gobietnu. Guaha fitme na pisu `nai tumotohge, guaha abarambau haligiña sa` ti fitme pisuña, guaha pa`gu ha pepega banderaña, yan guaha sin bandera temporariamente.
I matata`choñg na kandidatu kumu guiya presente na gobietnu i mas makat ha fafana` na asuntun linahyan siha. Ha inklusu pipinu` na apas kandet, ma-utut pagamienton man-ritirau, insurance hinemlu` ni umutot mas pagamienton todu empleau piot i man-ritirau, hatsadan mantension familia yan otru siha potput na obligasion kada familia.
I pumalu debi u sañgan sin ditension haf` planun niha fuera de mata`lun mañgañgas mismu problema ni hafafana` i publiku pa`gu. Puntu: Haf` satbasionmu gi mas man-didog na probleman i tautau siha. Muñga marepite haf` problema sa` ha dimemoria i publiku haf` na taiguine pinadesisiña.
Guaha oppan na`aña, lagse` yan hatme gi che`chu` linahyan. Guaha nuebu na tinituhon ni debi u pokate anaku` chalan. Guaha u finatinas. I pumalu ti u fan felis karegan niha.
I lehislatura kritikat na siya siha pot rason na mas te`ug yan seriosu probleman iya Marianas. Debi i para u talag halom u listu yan kapas kinemprendeña seriosu na asuntun linahyan. Muñga hit ni ayu i para u ta`lon umapotsu` probleman i tautau siha. Debi u tuñgu haf` i asuntu gigon ha gacha` i edda` estrakada ya ha tutuhon malagu.
Asuntun man-ritirau
`Nai hu katkula kuantu sumuha ginen ma-utut pagamienton man-ritirau ni pinalo`pu` ni otru siha hatsada tat kumu insurance hinemlu`, kandet yan presiun neñkanu`, diberas ti hoñgiyun i kantida ni sumuha ginen monedan familia.
Hu konsidedera otru man-ritirau ni man-baratu mas pagamientun niha kuantu man-initut ni otru siha hatsada. Ti komprendiyun lau repara i man-sabiun` hegsu` I Deni` sa` todu man-a`atog kulan fugun manog.
Esta i haguhan siniñgon mahlog ya ti apasiguayon i sa`pet gi tautau siha. Tetehnan para u fan mahatme hulu` i maneñgheñg na offisinan hegsu` I Deni`. Chatmiyu fan hineheñgañg `an mattu binibun publiku guine na eskalera. Hamyu mismu prumepara este na kondision. Padese haf` mamamaila`.
Gi halom mehnalom
Mampos ha estotbayu` i eskaleran asuntun linahyan ni megai ti lumi`e kumu presisu estake ha balutan hit i problema. Taya` planon adelantu soluke masaulag kinibrutu i asuntu siha. Estague` na halachai hit pa`gu bumalas i hagas man-ma-upus na asunto siha.
Poresu na sumen presisu na in` ayeg mauleg haye para u representa hit piot gi administrasion yan lehislatura. Taya` esta kampu para “buente” `sino ma-upus asuntun publiku pot ni siha mismu ti makomprende hafa mafafana`. Lau man-atrebisau gi ti fafayen niha. Che`chu` muron! Nahoñg na na`gao niyog esta hu putae` i babue.
Petsonatmente, bai` tatiye maseha un` kandidatu ni kumonbensiyu` na ha komprende, sin pustura, haf` che`chu` linahyan. Muñga mafa` un` tuñgu` i ti un` tuñgu sa` ni mas demenos hau yan un` bachet ni pumipipet otru siha bachet guatu gi puntan kantit. Haf` mohon?
Uttimu pokat
`Nai mattu i dos amko` gi puntan hogsu` gi sanpapa` gi Chalan as Litu`, demeskansa ya ma-atan tatte i hegsu` ni hagas mapokate, sakan pot sakan, para i lanchun niha.
Esta i dos saina amko` ya makat mafedus i hagas chalan i lanchu. Buente `nai dumeskansa kulan madespide pot uttimu besis chalan i lanchu.
Ha pachayu` ayu na despedida. Apmam yan satton na sakrifisiu pot prebension familia. Ni unabes `nai dumeskansa fuera de `an Dameñgo. Un` pupueñge hu adiñgane. Sumen magof i dos saina na man-felis todu famaguon niha. “I mattu gi lanchu ya masuette, pues suetteña”.
Matutuhon fina` dikiki` na hatdin gi hiyuñg guma` para tane`. Siña ma-kontinua mananom pot hagas hayun niha. Mauleg na tane` yan etsisiu lau esta ti u famokat hulu` gi hegsu` As Litu.
***
Ilegña amiguhu Magoo na bai`na` halom na`anhu kumu kandidaton sanhilu` na guma`. Hu lapbla tatte na trabiha kababales ha` hinassoghu ya ti listuyu` dumaña`e i sahñge na tropan man-sabiu. Dispues, haye para u famulan gi sagua`? Chumaleg.
Mauleg na offisiu man-akonseha publikamente offisiat publiku piot ya sumen presisu na u fan mapatañg ya u fan masugon tatte gi lugat niha. Estague` mina` presisu guatdian publiku ni libianu umadiñgan tunas gi haf` asunto`ta siha.
Guaha `nai makat, lau estague` fafayihu ya magofyu` ni todu setbisioghu. Ni unu hu dage sa` frañkuyu` gi inekspresian hinasoghu pot interes proteksion linahyan.
John DelRosario Jr. is a former publisher of the Saipan Tribune and a former secretary of the Department of Public Lands.