Ha’ilas gi tanu’ natibu

By
|
Posted on Oct 24 2011
Share
By John S. DelRosario Jr.
Contributing Author

I tiempu sumen chatsaga. Fuetsau man-arikohe i familia sa’ estague’ na tiempu ’nai fuetsan todus gi papa’ un’ atuf i mas fitme yan asegurau na tradision satbasion natibu. Estague’ fitme na finanaguen mañainata piot ’nai tafagchae’ didog na chinatsaga: gineftau yan satton na dinaña familia.

Kumu satten kadun to’lañg este, pues ni pigu’ taya’ gi fondu sa’ magulusune i mamaulegña ni boys pot para umana’ lapotput i mantikan lamañana gi singturan niha. Man-lolosus mientras sige hit man-uguñg inensinahyau gi halom sadog aplacha yan miserable na chinatsaga.

I mañaina fuetsau mafa’ subrekatgun niha palu obligasion ginen famaguon niha piot ayu i man-tai che’chu’ ni pagu mana’ fan papara ginen bisnis ni humuchum pettan niha. Todu atmos grupo pumadedese ma-utot oran cho’chu’. I mas dañosu na guafen lagu’ botkan sige ha’ halom gi salan familia siha. Mientras mas maribaha i numeron bisnis, mas lokue’ maribaha i fondu gi kahan Marianas. Siempre u fattu ayu na ora ’nai taya’ otru manera ke para u mana fan para lamegai na empleau gi todu atmos banda, gobietnamentu yan praibet.

Yangin ha danche hit este na hinalom guafen botkan, tat halige ti u fina’ apu dispues. Estague’ na mattiru i hagas umestotbayu’ sa’ hu tuñgu’ klaru na mamamaila’.

Dimas de u sige mama’ eskusu i administrasion pot gaston i nuebu na programan food stamps (SNAP), debi fuetsau u chadike umabiba mage sa’ taya’ bidaña benefisiosu para una’ guaha fiñkas yan cho’chu’ guine.

Pot este na rason na mantai che’chu’ i tautau-ta. Pot este na rason na lamegai esta man-ma’amot ni primet na gima’ familia. Ti hoñgiyun para umasusede este ya no siakassu i man-sabiu siha i Hegsu I Deni. Pot fabot sa’ ti suttayon na chiban Anatahan i mangaige gi señgsoñg siha. Man-tautau kabales taimanu hamyu mismu!

Kulan man-malefa na hagas man-hihita manohge gi parehu na plaset. I un’ benefisiosu na esperansa gi korason yan ditetminasion tautau-ta gaige na fitme inañgukon niha gi disposision i Saina. Ti i Saina ni sumen goflie’ hit mina’ taiguine pinadesisita pagu. Ginen i man-ma’gas tano’ta ni ma-embrasa i potsaiyon na mañan no siakassu, diariamente.

Pot ginen este na inañgogku yan esperansa gi Saina na achgha’ man-e’ensinahyau hit, ta prekura diariu muna’ guahaye familiata siha ginen katkuet koyentura desde gualu, peskan tasi, kasadules, yan otru offisiu siha. Muñga man-hinalañg sa’ siempre u fattu ha’anita ’nai para ta dispone sin ditension i para u fana’lu tatte gi mismu plaset i sabiun i Deni.

Sige maguadog haf’ taimanu na ha didibi i administrasion poku ’mas ’menos $300 miyon pesus i programan man-litirau. Oppan dispues i chatkonsidera siha na lai ni lumuñu i programa ni inapprueban lehislatura yan gobietnu siha deste 1984. Un’ appruebau na lai dumispensa i administrasion ginen este na obligasion. Mauleg ta ketuñgu’ haye este siha na kabayherus maseha pot para ta destiladu para Anatahan ’nai lologlug ha’ trabiha i butkan gi sanhalom. Yangin u pagpag ya mandinagau huyuñg gi tasi, pues espiha kau siña man-mamokat hamyu tatte Saipan.

Sige i man-dañau na man-ma-elihe matantan kestat niha pot i mamamaila’ na eleksion. Lamegai ti lumie’ na gaige esta i guafen i fetti na sentimienton publiku kontra siha gi papa’ satgen niha.

Para hafa ta pasalista amanu ’nai man-lotgun hamyu pot diskuidu. Kada unu atan maisa hau kau guaha chechomu sustansiau para un’ esgaihon i man-mamadedese ginen hechuran hoyun esklabon ekonomia pagu. Yangin i ineppemu taya’ sa’ tai sinahguan katpetamu fitme na ineppe, pues maulegña un’ litira hau boluntariumente ginen i plasan publiku.

Yangin taya’ bidamu benefisiosu para i publiku, ti listu lokue’ i publiku dumukan mona amakamu. ’Intiñgu’ yan in’ dimemoria kulan tatten patman kanai mame i dañu siha ni esta machuchuda’ ginen pusuelon mame.

Humanau un’ mapotge umalie’ yan un’ suruhanu. Era malagu’ kumetuñgu’ kau lahe pat palao’an para neniña. Nina’ halom gi un’ fina’ guma’ sin. Ninaye’ lañan niyog ya sige yinalaka’ hulu’ yan papa’. Dispues sinañgane na u minagagu. Finaisen i suruhanu hafa para patgoña. Ineppe: “Esta hu tuñgu. Kumu ti lahe pues palao’an”. De dios sa’ tabla!

admin
Disclaimer: Comments are moderated. They will not appear immediately or even on the same day. Comments should be related to the topic. Off-topic comments would be deleted. Profanities are not allowed. Comments that are potentially libelous, inflammatory, or slanderous would be deleted.