Hafa Futtunata?

Share

Hu ebaluan ñaihon i maribahan ekonomia guine pot iran pagyu yan hinanau fiñkas Japones. Maliñgu dañkulu na fondu para fina` adelantu yan ma-utut cho`chu` siha gi mismu tiempu.

Ha gacha`yu` triste `nai sige hu asimula haf` na taiguine masusede. Hagas man-hita yan Japones deste antes de geran dos esta pa`gu na ora. Kau guaha seriosamente insuttu ginen bandata umaminasa i mañeluta?

Kau i insuttu ma-impatta offsiatmente `sino ginen i tautauta gi señgsuñg siha? Pat gaige este gi mañan miron gi manma-elihe na tautauta? Namanman sa` i natibu mirespetu na finañagu!

`An guaha fina` inalayu` guine na patte mauleg ta limienda ensegidas. Hita i manmaliñgu gi anaku` na karera. Dispues, na ti magahet na gi hilu` sensian inafamauleg mas bintaha para todu atmos banda?

Hu tuñgu` na mangai planu adelantun bisnis niha gi tanu` niha. Kau hinanau niha patte guine na planu?

Mientras tantus, mauleg ta bisita finana`guen mañainata pot sensian hinimiddi. Este na pisu libianu ha kayun sensian respetu, inagofli`e, ina`ayuda yan gineftau gi entalu` todu.

Chatkatsu: Deste finattun niha i pine`lun fiñkas (investment) guine dañkulu na ayudu gi ekonomian tanu`. Lau dispues man-mabogbug todu ya manhanau tatte gi tanu` niha pot kulan tita agradese ayudun niha. Suspechog-hu!

Malag manu i mauleg na amesta ni hagas tana` mahlus gi hilu` ma`ug na inatuñgu`? Guaha ha` `nai debi tana` fan humiddi hit pot para ta esgaihon suanu na amesta!

Mauleg sa` guaha adelantu gi dikiki` na industrian bisita. Mientras ta kontinua hinanau otdinariu haf` otru na katsun ekonomia guaha siakassu fontun i numerun bisita? Haf` ineppen i man-ma`gas I Deni`? Pat madispachan “not yet, already” ta`lu i asuntu?

Este na sinisede fuetsau pumañgun kuestion: Ñgai`an `nai para ta gu`ut asuntota `gi hilu` sattun yan fitme na disision? Na ti hita pa`gu gumubietnan mamaissa hit gi disposision kinalamten linahyan? Hala halum i toru ya ta onse!

•••

Asuntu: Dos offisiu na debi suffisiente apas pagamientu: maestro yan infetmera. Rason? Ni unu gi dos gai tiempu muna` lagu amotsan talo`ane `sino sena para i familia.

Gigon mafana` estudiante pat malañgu todu attension niha gaige gi dos ni munesessita ayudu guihe na ora, sin ditension.

Huli`e animun maestra gi 32 na estudiante gi tutuhun ha`ane. Konsidera obligasioña mamana`gue yan attension areglu gi entalu` estudiante mientras mangaige gi kanaiña.

I infetmera tai deskansu lokue` piot ya finagcha`e kritikat na malañgu ni debi uma-assiste minutu pot minutu, diariamente. Suetdu mauleg!

•••

Lina`la`: Esta ritirau-yu` pot mas ke dies añus. Diariu hu taitai yan repasa finaposta gi asuntun linahyan segun i ripot siha ginen i Internet.

Huñgan, guaha siha diskuidu lau puru che`chu` tautau ni libianu man-makorihe. Appenas huli`e seriosu na diskuidu ginen offisiat publiku siha.

Lau un` asuntu ni sessu maletke pot ekonomian tano`ta. Makat i asuntun lau mauleg ta pega gi lamasa pot para ta tutuhun umestudiaye, dibuenamente. Linala-ta i dichu asuntu guine!

•••

Asuntu: Probleman natibu i taya` sensiaña gumu`ut yan adelanta asuntu `nai felis gi haf` ha petsige para minauleg linahyan. Un` ratutu ta malefan ñaihon estake mattu ta`lu oran nesessidat. Debi ta tulaika este na heñiuta!

Taigue sensian fitme na kinimite para ta aregla fotmat futtunata. Ta trata kulan tinilaikan klima…`an uchan, mauleg; somnag, mauleg ha`, lokue`. Dios mihu! Malag manu sensian preparasion para `an chata`an? Lau kase modun hinanau dikiki` na komunidan isla!

•••

Ilegña un` kantan lichan iya Luta pot sakrifisiu na “tomorroooo” para u hanau. I palabra “tomorrow” ya `nai mapusturaye gi finu` Chamorun Guahan otru malagnus ni ti komprendiyun. Na dinanche i palabra deste tutuhun! Muñga mapusturaye gi rimulinun linache.

•••

Gi tiempun NTTU, ma-emplea un` tihun mame guatdian entradan iya Magpi`. Humanau tuminane` gi fina` halum tanu`. Gi biradaña estaba esta i magasña. Finaisen ginen manugue`, ilegña, “I bullshit!” Soplu!

•••

Hu huñgug anunsiu pot baraturan materiat guma`. Ilegña i DJ, “Rikonose guatu este na lugat sa`gof ‘buratu’.” Dios mihu! Komprendiyun! Lamegai otru man-lache na finu` Chamoru tat kumu “kumulelegmu” `nai propiu, “Kumeke ilegmu”.

•••

Haf` na i mas ta adahe na kosasta un` ratutu ha` mayamag `sino maliñgu? Kau inipus na inadahe na mofona huyuñg gi pettan san-mena? Pa`gu i guaguan ni tita adahe sumen ma`ug? Dios mihu!

•••

Chinatsaga: Hu bisita un` tiuhu gi lanchoña umesuette haf` gaige gi hatdin `sino pinegsai manog (poya) para kadog-hu. Gi este na finatoghu ha mensiona i amku` guinefiña pot hagaña ni sumasaga sanlagu.

Ti manmanyu` chumule infotmasion ya hu agañg. Hu soda` na mana`saga un` lahiña gi hospitat pot inadite sagu. Namagof na esta kayada na kareran para u homlu` tatte kabales. Magahet siñienten amku` gi famaguon. Libianu masiente `an guaha chinatsaga maseha manu `nai man-gaige.

John S. Del Rosario Jr. | Contributing Author
John DelRosario Jr. is a former publisher of the Saipan Tribune and a former secretary of the Department of Public Lands.
Disclaimer: Comments are moderated. They will not appear immediately or even on the same day. Comments should be related to the topic. Off-topic comments would be deleted. Profanities are not allowed. Comments that are potentially libelous, inflammatory, or slanderous would be deleted.