Guinaiyan Nana
Hu bisita un` tiahu un` oga`an. Namagof mafatoigue sa` todu i tiempu chumachaleg yan mefnu` manna`magof siha na asuntu.
Lau pa`gu na oga`an kulan silensiu. Estaba matatachuñg gi kantun hatdin gi tatten guma`. Hu faisen haf` na kulan mampus triste mataña.
Ilegña na mahalañggue` ni un` hagaña sa` desde finagmataña guiya finenina mattu gi hinassoña. Ensegidas hu agañg i patgon. Duru i dos umachatge. I patgon lokue` si nanaña mafattu gi hinassoña guihe na oga`an. Kulan uma`ataka hinassu.
Hana` hassuyu` un` kompaireghu ni un` biahe sige kumanta pot guinayan nanaña. Umahnanau ti hana` fonhayan lau bonitu na sunidu.
Magahet tai atparehu guinaiyan nana gi famaguoña. Desde oga`an gi menan fogun guafe estake todu mañgabales `an pueñge `nai umasun dumeskansa.
Gi finu` man-amku`, “Si tata humatsa i gima` familia lau si nana fuma` guma` i hinatsan tata.”
Dañkulu na regalu giya hita i guinaiyan nana!
Hinigua` Finu` Tanu`!
Hu taitai finu` dos professot finu` Chamorro. I unu sentai areglu tinige`ña mientras i otru sige ha soyu` usun liñguahe lau fuminu` E`Eñglis. Achacha abarambau finu` niha kulan naufragu gi kantut kantit.
Hombre, finenina na dinanche usun matuge` na finu` Chamorro dispues usa i liñguahe para un` famanu`e usuña. Muñgayu` mafababa ni eklau na finu` CHamoru dispues para un` finu` Eñglisiyu` pot usun finu` CHamoru!
Iya Guam maliñgu i liñguahe sa` desde 1898 manfinu` Eñglis. Megai man-naufragu gi liñguahen niha na kontodu usu yan palabra mampus mesklau gi diariu na konbetsasion niha. Ti komprendiyun finu` CHamorun iya Guahan.
Mana` pinalo`pu` este ni mafabrikan fina` kanta (chant) yan otru offisiu ni mapega kumu patte gi kuttura. Lau ni unabes `nai huli`e desde pinatgonhu na magahet gai koneksion i asuntu yan estorian natibu. Puru che`chu` atrebisau na finabrikan haf` hinassun niha kuttura. Dios mihu!
Nanalau an` mamila ya mañganta kulan mohon Ora Santa pat Misa Kantada. Haf` minapotña sensian unesteria gi haf` patte gi kutturan natibu? Kau dinage balutan regalu gi este na pinetsige? Fan e`gaga` ya in` fan gai mamahlau gi ma-insora tradision natibu!
***
Hasupag: Guaha priniponi fuetsau na finana`guen liñguahen natibu gi eskuela siha guine. Kulan dididi` manhasupag hit guine na patte.
Kau i prumuponi este na mandatu ma-asegura na guaha lepblu para finana`guen konbetsasion yan ineyag mañgge` gi liñguahen tanu`? Yangin taya` materiat pues sa` hafa na para tana` fofo`na i kareta ke guaka? Para ta afuetsas pa`gu i toru chumoneg ke u batsala i kareta? Kuantu giya hamyu chumagi che`chu` maestro?
Guaha chechigueña este na asuntu sin uma-afuetsas gi eskuela. Tatnai in` repara kumu mañaina manu `nai ha tutuhongue` primet finana`gue? Dios mihu! Kulan manhinigua` hamyu` chenot hamalefa. Diberas!
Presiun Fektus: Humuyuñg i Mayot Luta as Efraim Atalig ha annunsia na manunog presiun fektus siha pot setbisiun MV Luta.
Mauleg `an enfin guaha ennau na setbisiu. Lau un` letki i mas sustansiau na kuestion: kuantu na cho`chu` esta monhaya un` establesi para i tautaumu? Kau guaha lokue` subida gi sueddun i tautau siha? Yangin taya`, pues haf` un` fafatta?
Debi finenina u guaha dañkulu na adelantu gi ekonomian i tanu` ni humatsa todu boti gi halum puettu. Sin este, pues puru sakudidan supin tasi finono`mu señot. Chagu` i un` sasañgan yan klaru na pinadesin i tautau siha gi señgsoñg!
Na`magof i para u guaha adelantu. Lau `an trabiha finu` fabulas de chispas pues gu`ot tatte talin i toru sino manuguñg sin kareta.
Gueku: Kada tiempun politika ma-establesi temporariu na cho`chu` siha gi `nos kuantos munisipalidat tat kumu iya Tinian yan Luta.
Dispues de eleksion magpu` lokue` tetminun ayu siha na cho`chu`. Ha birague` tatte gi hagas seru i ma-empleha temporariamente pot huegun politika.
Kau este nina` siñan manmenhalum i mafa` pañalis tenda i ha`anen tautau? Na ti umisau hau ni ma-elihe sa` ti un` soda`e los prohimus petmanente na offisiu para siha yan familian niha?
Ti bai hugandu yan ha`anen tautau. Yangin gaige giya guahu katgun pot adelantun tautauhu, pues bai fachuchu`e manu i siña `nai u soda` lokue` linibianun niha gi fina` petmanente na offisiu para siha yan familian niha. Estague` `nai anog sattun haye umatetende offisioña kumu representanten i tautau.
Repara: Iya Marianas popble na petlas. Tai mina ni siña tafa` katsu gi tiempun eskases `sino ha`ilas. Poresu, na todu nina` halum aduana (taxes) debi u establesau sattun na inadahen i dididi` na guinahata. Kada ratu hit manmatompu` gi halum ha`ilas `nai i kinalamten i tanu` mampus maribaha.
Namanman i finaposta sa` klaru na kulan taya` inadahe pot sen gueku na pisun ekonomia `ni manlalailai hit. Taya` linachiña mapega gi un` banda mauleg na moneda para `an hafagcha`e hit fotte na tiempun chata`an. Pot fabot get atan sa` mampus manhugagandu hit `nai i tiempu taigue gi halum dos patman kanaita.
Ti Huegu: Tinahuñg kosas para manmalañgu gi hopitat-ta guine piot gi ICU. Ni payamas ti siña matulaika sa` kada malañgu malimitte gi unu. Ayu `nai libre i malañgu `an ha chuli` i famiia payamasña ya siha fumagasi. Dios mihu!
Lau mit pot mit na salape` guaha para umana fan hunta (dos biahe) i tautau gobietnu giya Luta kontodu fiesta. Manu` `nai gaige sensian moralidat guine na chatdisposision? Ayu buente na todu manma-elihe i hospitat iya Filipinas mafalalague `an guaha chinatsagan niha. Mayuti` i publiku gi santatte para u ayudan maisa siha. Hita ni manmanapapase aduana pumadedesi chatdisision niha!
Areglu: I manadan chatdisision mas lumuñu` ha`anen tautau siha gi kuatkuet soñgsoñg. Umanog klaru i tai ekspirensian este na administrasion gi che`chu` linahyan. Para siha libianu dispetdisiu sa` i chatdisision niha hita pumadedesi!
Mauleg u guaha pinasensia para ta ebalua sin politikan parentela haf` masusesedi gi enteru petlas siha guine. Haf` na para umahasñgun mafondu mas i tautau lau esta ha` manmamadedesi? Malag manu konsensian fitme na moralidat para i tautau siha?