Gi Halom Tanu` Katma

Share

Guaha `nai dididi` makat tana` katma yan trañkilu hinassota. Hombre hagun niyog malagu ha` dumeskansa lau mattu i mañglu` ya tinituhune ginapot. Todu kala`u.

Malago`yu lokue dumeskansa lau sige ha` i estotbun pilean para gobietnu de ha sufa` hinassoghu. Sumehayu` para bai husga haf` guaha.

Gi kuattru na pileha, guaha tumuñgu` haf` ha petsisige. Guaha chatplanu `nai ha sufa` huyuñg i kelat, kontodu chetnot hamalefa haf` tinateña; yan no siañkassu gi ha`anen publiku.

Hafa sumoyu` este siha na kabayerus umaligau i mas tatkilu` lau miproblema na siya? Guinifen adelantu gi linala` i tautau siha gi señgsoñg pat fuetsan politika ni liabianu ma-abusa?

Gi hilu` este, mafagcha`e chubasku siha kuestion siha tat kumu: Haf` unu bidamu ni magahet ha adelanta i ha`anen publiku? Sañgan dibuenamente hinassomu sin un` nakilulog i asuntu guatu gi fache` dinage. Integredat sumen presisu gi este na estrakada.

Gaige gi pachot lamayot patte gi publiku asuntun guaguan kandet, ma-utot pagamienton man-ritirau, guaguan apas insurance hinemlu` yan kumahulu` fektos siha gi tenda.

Mientras sige hulu` i gastu, i sueddu mama` simientu sa` gatdun gi mismu lugat pot mas ke dies años na tiempu. Yangin taya` antes bidamu pot adelanton linala` publiku, tat seguru na u guaha lamauleg na esperansa gi segundu chansa. I pañgpañg napu guiya ha` deste tiempon antigun.

Gi Halom Napu

Tat familia guine ti mamatmos gi halom lañgat `sino napun dañkulu na pagyon dibi. Dispues, ni un` bira kuantu sueddomu i resutta parehu. Taya adelantu ni ta hulog i lapes tula noche.

Hu pokate tatte todu man-gobietnu `sino tropan gobietnu para bai li`e haf` bidan niha pot para uma-adelanta kualidat linala` tautau-ta.

Gi midision unu esta`i dies, ti kalamten i haguha mas ke dos pot gadas. Gatdun gi dos sa` estague` na estau `nai man-adispide ginen gobietnu siha. Taya` adelantu ni taimanu biramu ni midision.

Dañkulu este na tradision gi publiku, un` dinage na esta lalagu` mantikaña. U fan magof mohon este na tropa `an ma-atan na taya makomple para uma-mueba mona linala` tautau niha?

Afañielos, atan i asuntu siha ni fumofondu ha`anen miyu pot in` repite hamyu mismu para in` luñu mas taduñg linala` miyu ti sisonyan miserapble.

Mafa` basula ha`anen publiku

Gi kada sakan `nai ha diskuida siha gi obligasion publiku, tres años tatte mafondu linala` kada familia guine. Tufuñg kabales sa` mas ke 30 años tatte `nai ha pega ha`anita. Dalai `ste!

Este na diskuidu kontodu futturon famaguon-ta diskalentau na estau ni ha pega. Haf disientemente siña ta ekspekta kumu na`magof na esperansa para i manatatte?

Naturatmiente mafattu este siha na kuestion pot diskuidu gi pueston publiku ni ma-usa pot banidan kotbatan Sears Roebuck lau gueku che`chu` niha pot i tautau ni marepresesenta.

Hafa mohon na taiguine este? Kau man-fatsu man-manaita gi materiat ni man-mapresenta? Mañgge hinasson sinsiyu na espirituat `nai debi umachoneg ayudu yan adelantu para i publiku hinerat? Buente mapega gi betsan san-tatte. Sumen na`mamahlau!

Man-ñahlalañg

Duru i tropan saken guaka magulusune fritada. Mientras tantu, duru lokue` man-afaisen haye gai patte i petna, brusuelu, ñañggu, kustiyas, teñgu yan patas. Ilegña un` asagua, “Este i sinake na katne todu mauleg. Alulaye chumule` patten miyu sa` ya mattu i polisia, todas!” Un` ratutu ha` maliñgu i tropa. Ni unu mamaisen fritada.

***

Ilegña un` tiahu ni pinalo`pu adet daibites na ha kakanu` inasnen tukun pot para u tagam i asukat gi haga`ña. Konfotmeyu` na guahau i lañga` yangin para bai` esplikaye i amku` ni ache na sineda`ña amot hambienteria.

***

Duru i amiguhu ha daflogue mantikan pechun guaka. Huna` hassu na ti mauleg para u padese dispues. Ha lapblayu` na guaha mediku yan hospitat.

`Nos kuantos mesis malofan hu soda` gi ICU pot hinichum todu gigat korasoña mantika. Hu faisen hafa ha tatañga kumanu`. Antes de u kuentos, hu sañgane na tiapmam-yu` tatte sa` para bai` namaipe i katdun pechun guaka. Hihot matai `nai sige chumaleg ni putin pechoña. Managu` para bai madulalag ginen i kuattu.

***

Matachoñg i dos pitbetsu umamotsa mañge` katdun manog fresku. Guminen i tata i unu antes de u gulusune sentadaña. Finaisen ni gachoñgña hafa tinayuyotña. Ilegña na mangagau-gue` asi`i gi Saina. “Ya man-gagau hau asi`i ni sinaketa tres poya?” Kana` ha` gotgan i dos.

***

Kada dia sin pindehu kumonfisat. Hu sañgane na adahe dispues na u o`sun si pale` ya u trinimponasu huyuñg ginen i konfisionario. Dalai na gina` umisau! Ai na grasia.

John S. Del Rosario Jr. | Contributing Author
John DelRosario Jr. is a former publisher of the Saipan Tribune and a former secretary of the Department of Public Lands.
Disclaimer: Comments are moderated. They will not appear immediately or even on the same day. Comments should be related to the topic. Off-topic comments would be deleted. Profanities are not allowed. Comments that are potentially libelous, inflammatory, or slanderous would be deleted.