Gi halom hoyun dibi
Contributing Author
Guaha hagas ta letke na man-sañgan: “Yangin gaige hau gi halom hoyu, na para guiadogmu ’sino un’ hafot maisa hau”. Estague’ na estau ’nai man-gaige hit pagu. Ala kuenta, hita mismu gumuadog madogta pot mas ke trenta años na tiempu.
Finenina ta guadog sinparat esta’i fondu i programan man-ritirau. Todu klasen piku, pala, kama’, fusiños, kuha yan otru siha traste man-guadog tana’ fan atatiye lau esta ha’ taduñg mampos i madogta. De hemunos kau ma’pe ya u fan disgrasiau i los prohimus. Guadog!
Sige pagu i atrasau na konsehu siha na debi mohon tana’ para guinadogta ’nai sisiña ha’ ta hagu’ huyuñg i kanton hoyu. Dididi’ atrasau sa’ ta tampe hit esta. Tinaka’ tiempu estake siña ta lagnos hit ginen ennau na diskuidu. Enfin, makat na kondision sa’ tat seguru na siña ta lagnos hit ginen ennau na taduñg hoyu.
***
I mas man-famosu na ekonomista sige ma-abisa i mas man-atbansau na nasion deste Uropa, Amerika yan Asia haf’ mauleg na pasu iu fam machogue pot no u basnag ekonomian niha. Era, i abisu pot no u megaiña gaston operasion gobietnu ke hafa humahalom gi kaha. Todu pagu pumadedese dañkulu na maribahan nina’ halom kontribusion gi kahan gobietnun niha. Pues, dañkulu mampos i kuenta ke hafa humahalom.
Amerika megai mañaunau gi todu klasen programan benefisiu ginen i federat pot para u tohnen ñaihon chinatsagan niha. Kontodo i man-machochochu’ ni man-ma-utot oran niha bumenefifisia programan food stamps. Fuera de dibi, fuetsau debi u fan man-apase kontribusion tax, atkilon guma, sasyan, yan otru siha obligasion familia. Megai lokue’ umabandona gima’ niha sa’ kanaha’ tumai bali i apas yan poduñg balin propiadat na tiempu.
***
Planun Adelantu
I hanom tasi siña hana’ ma’ya i boti. Siña lokue ha fondu. ’An afnu’, ha hatsa hulu’ gi supin tasi. ’An ma’te ha pega gi fondu. Parehu yan finapos tautau hagu mismu siña muna’ ma’ya’ ’sino fumondu botimu.
Memegaiña ti kumomple guinifen niha lau enfin manae’ animu ya man-mattu guihe na eskalera ’nai tufuñgon hafa kontribusion niha. Enfin, todu u fan pinalalae’ ni parehu magta’ lañgat gi mattiñgan de hemunos ke hafa rayamu pat galun gi apaga’mu. Fan atan ya un’ gaiase’ ni prohimumu sa’ gai direchu lokue humañgoñg taimanu hau mismu.
Gi uttimu, siempre todus u fañgarera halom gi un’ taifondu na liyañg ni mafatinas deste antes de tiempon antigu. Tat sin’ riku ’sino poble. Parehu galun gi menan i Saina. Un’ mafañagu, la’la’ yan matai. Ya maseha hafa guahamu, ni unu siña un’ kilili ’nai mattu oran madisponimu. Estague i petmanente na potsun lina’la ni ti siña ta tulaika ’sino diroga.
***
Direchon Dueñu
Guaha kausan ’nai hu lie’ i kotte ha ta’lun dumispone disposision matai na dueñon tanu. Un’ ratu ha’ señor sa’ sage’ i para un’ ta’lun dumispone i esta ha manifesta i duenun tanu kumu i “uttimum na dinsehaña yan minalago’ña”.
Hayegue’ munae’ i kotte atoridat para u atrebigue’ tuma’lon dumispone i esta madispacha na dinisehan i dueñu? Kau i jues guennau na kausa malag i simienteyu ya kumonfirensia yan i dueñun tanu’ na para u plachae’ i uttimu na dinseha yan minalgu’ i dueñu?
***
Ha bogbug un’ lahen mame munton siboyas hagu ya ha pega gi halom dineblan papet. Ha faisenyu’ kau malaguyu’ mamahan. I cheluña, ha chule’ binegbogña ya ha pega gi karetahu dispues ilegña, “Guaha Uncle John piniloghu gi sasyanmu ya mauleg unna’ tunog ’an mattu hau giya hamyu”. I unu pitbetsu, i otru antau ya oppan i diffirensia gi haye ume’ekuñgog finu’ sainaña.
***
Antes na tiempu, i antigu na peskadot ha papastu i lagua gi halom achu’ rubentasion. Estake mauleg minidoñgña ’nai makusecha. Gi un’ maipe na taloane, gatdun i ga’ga’ sa’ finalulon ni taliña. Malolofan un’ patgon ya ha sotta ’sino trinaba.
Un’ dia pumepeska i patgon ya rinimpua botiña ni loka’ lañgat. Sige munañgu halom gi tanu ha espipiha satbasioña. Linie’ ni lagua ya binatsala lahom estake safu gi rubentasion. Era i muna’ libregue’ i mismu lagua ni hana’ libre antes. Moralidat i estoria?