Fitme Na Pisun Tinituhun

Share

Establisau na i primet lugat edukasion i patgon gaige gi halum guma`. I lugat propiu sa` todu i dos saina gaige para uma-esgaihon i patgon. I primet na liñguahe siempre umatutuhun gi finu` Chamorro sino Refalawasch.

I finana`guen liñguahe gi gima` i primet leksion `nai ha tutuhun i patgon humuñgog yan fuma palabra haf hineñgogña. Tres eskalera `nai u falofan i patgon: Umekuñgog taimanu sasañgan-mu, pronunsiasion-mu yan haf` kinemprendeña gi palabra ni un` sañgan. Estague` primet pisun ineyag. Adumididi` sige i patgon ha chagi kumuentos.

Esta hana fañachaleg hit `an sigi ha dopbla hila`ña kumuentos. Enfin, sigi mona siempre u fitme hila`ña `nai mattu gi kuattro esta siñko años. Obligasion dos saina i primet na finana`guen liñguahe ni debi umatutuhon gi gima!

Yangin ma-upus este na patte gi primet leksion i patgon, pues siempre ni guiya mismu tiha tuñgu` liñguahiña. Tatnai sisida para u e`eyag ginen halum kuattun eskuela pot diskuidun mañaina. Gaige i primera lugat ineyag gi gima`!

I responsablidat sisteman edukasion layeye pot para u konfitma haf` ineyag famaguon ginen i gima`. Dispues, humalum fotmalidat `nai matutuhun i patgon mafana`gue pot letra, mañgge` ti manmapot siha gi finu` Chamorro. Yangin felis i patgon ya siña ha tugi` un` sentensia kabales, pues añgoghu na ti umalefa ni hila` nanaña. I matuge` na finu` Chamorro solu sahyan `nai siña ma`ug i liñguahita.

Poresu na maseha manu na nasion isla gi halum iya Pasifiku maprekura finana`guen mañgge` gi finu` niha. Este solu na chalan yan karera `nai libianu mapega petmanente usun liñguahen natibu! Yangin ineyag chanseru pues siempre man-naufragu famaguon-ta gi mismu hila` niha! I futturon natibu gi haye yan hafague` gaige gi liñguahiña.

Chenot Patlinu: Mampus achagu` i sentimentu ni malagnus antes de eleksion yan resuttan botasion. Para todu i mala`et na ekspressiu haf` na otru masusedi?

Hu akanteha para bai li`e klaru haf` masusedi. Era mafañagu tropan patlinu ni lumolofan nina`en fondun salape` ginen i mas tatkilu` na patlinu.

Ma-entrega i hihot na parentela siha ni mangai koneksion yan membron lehislatura yan administrasion para u patten ñaihon i botadot. Dispues guaha man-sañgan na guaha lokue` gi membron lehislatura mañaunau gi programan patlinu. Mapatte tautau niha para u fañgontentu.

Gi hilu` este megai tautau-ta didog pinadesin niniha na esta maput manhassu tunas yan kabales gi diariu na mattirun inaligau nesessidat familia. Estague` masusedi ya i mismu pumega tautau-ta guine na estau umatrebi siha chumuli` bintaha kontra tautau-ta mismu.

Espirituat: I otru sumen impottante na finana`gue i linala` espirituat. Estague` na pisu `nai siempre umeyag i patgon haf mauleg yan baba.

Hana` fitmi este na patte ya guiya mismu muna` tunug i añklan linala`ña gi inai. Ni kuantu na rimulinu siempre fitmi botiña gi halum napun lina`la`. Asegura na in` fanague famaguon nu este sa` siempre u fan gai`asi` yan motmut dignu na respetu gi otru. Mas libre inafamauleg gi entre natibu!

Repara sa` sumen na`malagu` famaguon gi che`chu` maseha familia ni tumuñgu` kinalamten halum guma`. Siha mismu buluntariamente pumega siha mona gi bandan ayudu piot gi halum kusina. Manmagof na famaguon gi ha`anen niha. `An para yeñgyoñg damagas ha` maulegña ti mattu man-ayuda!

Areglu: Man-dañkulu hit gi halum motmut akonsehu yan krineansa ginen mañaina-ta yan man-maestro-ta siha. Esta manfatigau hit manadan inadiñgan lau dañkulu na benefisiu gi `nai kada unu umapattague` ginen pettan sanmena.

Taya` huli`e mapresu pot mañaki sino mamunu` gi halum mancha-idathu. Memegaiña manfelis hinanau niha! Mauleg na kontribusion mapega gi santatte kulan taiguihe lastrun deñgdeñg `nai malofan gi halum hatdin.

Dinaña`: Este dinaña` dos tautau debi sinsiyu na pisu `nai u tachu. Achog asuntun kasamientu, debi u guaha magahet na inaguaiya gi dos tautau para u daña`. Ti pot parehu hit man-ñgañgañgas pugua` sino pupulu para tafa` katsun kasamientu.

Dimalas sa` desde kuattru siglu antes masepara i natibu. Ni este na inisague ti tinilaika makontinuan haf` kutturan tanu` gi dos lugat. Felis hinanau kada unu. Poresu na ti huli`e lehitimu sino sustansiau motibu haf` namafa` tampen sinetnan i kuttura pot eskusun konbiñienti.

Para i tautau sankattan, gef atan i mapropoponi kau ti tegchu` na galagu ni minagagon kinilu pot para u libianu fuma sentada hit todus. Guahan taya` ha nesessita solu dikiki` na madog pot estau politika `nai dispues libianu fuetsau i Congresson Amerika hana` fan daña hit todu.

Uttimoña i presenti na sistema madiroga `nai manmama` soñgsoñg hit `nai todu nesessidat-ta debi ta fan dimu kulan esklabu giya Hagatña. Este in` guiguife? Poresu na ileleghu gef atan kau ti tegchu` i umuririya gi hiyuñg i kelat!

Estoria: Un` tiempu hufa` amigu un` presineru. Era hu keketuñgu` haf` bidadaña diariu. `Nai sigi mona, in` tutuhun konbetsasion offisiat polisia siha.

Ilegña, “Ayu na ma`gas ha saki makinan jeep, si benganu ha saki icebox, pa`gu ayu i tihu-ta sessu mañaki neñkanu presineru”. Maput ti bai hoñggi sa` gaige gi sanhalum ya guiya lumolofan i ansaki siha. Dios mihu esta hu katsu poduñg kiahadas-hu ni finu` i presineru. Magahet!

Guaha ha` lokue` gi halum presineru humasñgun man-isague lai pot para u mapresu. Era, maulegña linala`ña gi sanhalum ke i señgsoñg `nai debi u espihan maisague`! Komprendiyun!

Gastu: I gastun kada presineru desde neñkanu` yan otru siha gastu kasi ennau i $3,000 gi mes. Guaha 300 pa`gu na presineru. Kasi gastun niha gi sakan ennau i $12 Miyon. Hita ennau na gastu umapapasi ginen kontribusion-ta aduana (taxes).

Kanaha` parehu na gastu gi ayu siha na manmalañgu i manmakukula haga` niha pot matai reñihion. Pot todu, mas ke $25 Miyon este na gastu; i unu pot che`chu` kriminat, i otru pot diskuidun hinemlu`. Todu i dos chinatsaga satbayun. I kuestion: Ñgai`an `nai para ta tutuhu umestudiaye pattisipasion todus gi masatban este siha na chinatsaga!

John S. Del Rosario Jr. | Contributing Author
John DelRosario Jr. is a former publisher of the Saipan Tribune and a former secretary of the Department of Public Lands.
Disclaimer: Comments are moderated. They will not appear immediately or even on the same day. Comments should be related to the topic. Off-topic comments would be deleted. Profanities are not allowed. Comments that are potentially libelous, inflammatory, or slanderous would be deleted.