Finu` Man-amku`
Gi krineansan man-amku` guaha `nai mamensiona para tana` la-anaku` fan atan-ta ke puntan guieñg-ta. Sumen presisu na asuntu piot para ayu siha i man-gaige gi hegsu` imperadot I Deni`.
Ti namanman na finenina betsan niha ya suette yangin mahassu nesessidat publiku. Mas mañogñug pinadesin tautau-ta mientras sigi i tropan I Deni` magosa i guaguan na sueddun niha.
I puntu ni sessu mamalefan ñaihon: chechu` kabisiyu finenina i interes publiku. Lau anog na taigue este na puntu gi kuentas niha. Fan egaga` ya in` ta`lun kumatsa haf` na mangaige hamyu guennau siha na puestu. Siempre ta husga puntu pot puntu haf` che`chu` miyu para in` adelanta ha`anen tautau-ta siha.
Priniponen Dinaña`
Guaha doku` priniponen dinaña` Marianas yan Guahan guine gi alacha. Un` asuntu na madispacha desde uttimun sisienta siha na sakan. Mapau dispues i asuntu desde ayu na tiempu.
I asuntun sankattan pot sueddu, sanlichan man-gu`ot mahetug. Cha`gu i dos diniseha. Pa`gu mafa` tampen sinetnan i kuttura. Kulan mohon u matai kuttura yangin taya` dinaña`.
Mampus attifisiu este `nai mapega. Yangin guaha sattun na inadahe pues gaige gi halum guma` familia i kutturan natibu. Haf` tafana`gue famaguon-ta desde liñguahe yan che`chu` echu tautau siempre siha muna` ma`lag i guafen achon kuttura yan tradision si kareran niha.
Poresu na tihu fabobot este na pinetsige `nai mampus oppan na ni hita mismu titali`e manu `nai gaige pisun kuttura. Bira hamyu halum gi gima` miyu ya in praktika kutturan tanu` sa` siempre areglau hinanauta.
Lokue`, guaha `nai in` faisen maisa hamyu hafa identifidat kutturan Chamorro (cultural identity)? Haf` sustansiaña segun gi sineda` miyu? Mauleg ta onsi i guaka yangin enfin esta tatuñgu` para manu hit! Gi pa`gu, sige hit manliliku` gi oriyan karetan guaka ta espipiha i yabi! A`saina!
Tinilaika: Ilegña un` kanta na `nai tiempomu “kulan hau makinan manlagsi…ni bibu” dispues “kulan hau fugun manug” gi chinatsaga. Kasi klaru i moralidat i kanta. Ayu mina` ilegniniha i man-amku` muñga mabadisosuye i asuntu. Guaha chagchag manana yan minachom atdau.
I para un` banidosuye disposision linahyan `nai memegaiña unna` fan chatsaga siempre ennau na disision un` fiñañague dispues. Piot ya gaige gi asuntun hinaguñg familia mas dañkulu na kuenta katgomu. Este ti umahñau! Kada diskuidu un` luñu` linala` familia tres años tatte.
Kau un` agradesi yangin hagu mapega guennau na estau pot diskuidun mankabisiyu? Tinahuñg mensahe ginen i mas ke tres mit na tautau-ta ni dumiñgu i tanu` siete años malofan? Kau mañgonfotme hamyu na pot diskuidun miyu na mama` sasalaguan tanu` natibu na tiempu?
Bandera: Dos kompanian globus pot ekonomia numa`e gradu i Imperial Pacific International gi fuetsan moneda: dibi, obligasion yan abilidat man-apasi dibi. Baba na gradu ha resibi i IPI.
Haf` kumeke ilegña este? Tai pisu asegurau na fondu i Best Sunshine para una` fonhayan hinatsasaña casino guine. Guaha finu` paska na kuentus na mauleg na fondu ha gugu`ot para una` fonhayan fasilidatña. Puede magahet sa` mampus suspichosu este na karera.
Adelantu? Kada guaha dididi` hinalum fondu ma-annunsia na mas mauleg i ekonomia. Gi mismu tiempu chinaflileg i suspichosu na adelantu ni manadan dibi! Mamatinas $43 miyon lau i dibi $53 miyon ya ti sumasaunau i otru mas te`ug na hagas dibi siha.
Gi mismu tiempu puru saulag supin tasi na kinalamten sin planu. Buente manprofessot ekonomia i mansabiun i hegsu` hombre manmatatñga masaulag kaprechu dichu asuntun linahyan. Sin planu mas siempre u chatsaga kinalamten i tautau-ta siha gi señgsoñg.
Gi uttimu besis hagu para un` oppen maisa hau haf` bidamu para un` adelanta monedan familia gi halum tetminomu gi offisinan publiku. Siempre un` ñgañgas haf` pinegamu gi lamasan sena.
Filan Ha`ilas: Gi tinilaikan administrasion gi 1961 tat hoben ti sumaunau gi inaligau mantension familia diariu. Megai afagcha`hu gi kantun tasi yan hegsu` siha guine entre man-etotchi sino bronsi yan haf`siña ma-apprubecha ginen halum tanu`.
Gi finagpu` ha`ane, man-asoda` ham ta`lu para bai`n bendi hinekan mami bronsi para neñkanu` yan nesessidat familia siha. Diariu gi gualu` gi finagpu` eskuela para bai`n assisti pinegsai yan tinanum mami. Este solu `nai in`seseda` mantension mami.
Hu hassu tatte fasun ayu siha na mañeluta. Tat ti numa`e animu gi estudiun niha kada tiempun eskuela. Sigi mona, manfelis offisiun niha desde maestro, infetmera, sekretaria, administradot offisina sino eskuela, yan otru siha manmauleg na offisiu.
Haf` na leksion hu hoka ginen este na finapus mami? Gaige gi entalu` filan manbendin bronsi unu sino mas ni para u ginosa mauleg na offisiu dispues pot todu animun niha. Ni unu semeha pumetsige humagu` i sigienti pasu para u fattu gi chiña.
•••
Apasiyun todu siniñgun gi halum mattirun tiempun ha`ilas. Mauleg na bendision ginen hilu` sa` tita repiti gi famaguon-ta ayu na sapet siha. Kulan premiu para guahu i man-mames na memorias hagas chalan iya hami.