Fina`pus 40!
Lamayot patte felis hinanau-ta gi halum 40 añus deste ke ta gobietnan maise hit. Guaha siha fina` ditension chinatsaga lau satbayun.
Yangin guaha adelantun ekonomia haf` na ti kinubre nesessidat 15-mit na empleau ni gumagana suetdun popble (poverty income)?
Malag manu i adelantun ekonomia yan haf` na ti mattu gi monedan familia para fahan nesessidat niha?
Ti maput matranslada definasion ekonomia: kualidat linala` gi tanu`. Kau felis i asuntu gaige gi patman kanai manma`gas!
Baba monedan familia ya `in rikonose kau guaha hatsada ni umadelanta fuetsa-mu mamahan nesessidat siha. Debi u saunau monedan familia gi anunsiau na adelantun ekonomia.
Puede i sigiente 40 añus u guaha mas fotmat na planu siha gi dichu obligasion: adelantun kualidat na linala` natibu guine siha na petlas.
Inadahe: Mauleg ta ketuñgu kuantu totat dibita pot para ta adahe kontra maribahan aduana (tax) ginen destrosiun pagyu.
Diskuidu i para ta kalumnia na todu i tiempu guaha fondu gi kaha. Presisu na infotmasion gi disposision fiñkas. Ha sedi hit sumusteni i mas manpresisu siha na setbisiun publiku tat kumu hospitat yan edukasion.
Presisu lokue` ta ina i $26 miyon na dibin hospitat segun i repot gaseta. Dañkulu patteña dibin CUC guine na kuenta. Debi u suanu na ininan asuntu para ta asegura na nahuñg fondun operasion gi uniku hospitat publiku.
I otru setbisiu pot edukasion famaguon Marianas. Estague` otru dañkulu na gastu pot famaguon-ta. Gi hilu` sattun na inadahe libianu ta prebeniye dos setbisiu fondu pot adelantun tautau-ta.
Dibina: Relasion yan Japones ilegniha na masge pot “este yan ayu” lau ni unu gi dos. Puru che`chu` apotsu` gi halum destrosiau na relasion ni gai minakat ma-aregla tatte dispues de nobenta siha na sakan.
Sentidu i asuntu ni ta diskuida hit kulan mohon hagas milag hanum sisonyan. No señot! Gasgas yan mames i hanum ni hagas ta batga hit sin inadahe.
Muñga mana` maput: Debi u guaha suanu yan mehnalum na modun relasion yan mandañkulu siha na inbetsionistas (investors) Japon.
Gi hilu` inakomprende libianu ta adelanta kinalamten i praibet ni prumebeniniye fondu para gastun setbisiun publiku. `An homlu` i kinalamten praibet, esdesit ekonomia, mas libianu ta apase gastun setbisiun publiku siha. Sin este seguru na fuetsau mahatsa i tax empleau.
•••
Kuttura: Sige kinalamten entalu` Guahan yan Marianas para umanana`lu tatte kutturan Chamorro. Mauleg na intension lau kau ta danche i pituma guine na pinetsige? Kau che`chu` “mamarientes” este?
Kuestion: Hafa sessu ta petsisige gi este na asuntu? Sin klaru na definasion haf` i puntu? Mauleg ta bira hit tatte ya ta pega kalulot-ta gi klaru na definasion pinetsige. `An taya` direksion megaiña siempre na difirensiau na puettu `nai humalum galaide`ta.
•••
Dispensu: Sige dos amigu luchan para Chalan Kanoa yan sinaken niha dos petnan guaka. Era masaulag ga` tautau nobiyu ni masoda` mapapastu gi kantun chalan giya Magpi`.
Guminen i tata i draiba gi menan Guma` Yuus. Finaisen ni amiguña haf` bidadaña. Ilegña ginagau dispensu. Kinepbla, “Haf` na dispensu?” Ineppi, “I dos petnan guaka guennau tatte!” A`Saina!
•••
Maliñgu: Maliñgu ga`ña guaka i amku` `nai sumugu` gi Guma` Yuus Antonio mamaisen ayudu. Todu dia ha espiha i ga`ña lau tiha soda`. Hiniñgug ni un` tanores na sige fumofu.
Malagu i patgon ya ha tulaika i dañkulu na buttun San Antonio yan un` dikiki`. `Nai mattu i lancheru sige ha sague` machiteña. Hali`e mona i dikiki` na buttu.
Ha faisen, “Hey, boy, mañgge si tatamu?” Ineppi ni tanores, “Humanau `nai puñiteru para u aligau i ga`mu guaka.” Buena!
•••
Diniskuttura: Hu huñgug un` prohimu sige kumuentus kulan finu` Chamorro ni ti komprendiyun. Dimas, puru finatinasña lamayot palabra ni guiya solu tumuñgu`. Hu faisen haf` na liñguahe ha u`usa. Ha oppe-yu` na finu` Chamorro.
Tihu tuñgu` kau “dialect” mina` tihu komprende fino`ña. Lau mampus chagu` yan otdinariu na finu` Chamorro. Guiya ayu na finu` Chamorro i ma-apotsu` pot apmam man-finu` Eñglis!
Gi karera maliñgu ni hila` nanaña ni hu fanana`an “diniskuttura”. Kuttura i modun linala` grupun tautau. I liñguahe sahyan kuttura. Sin este na sahyan ti un` soda` safu na puettun kuttura. Haf` mohon?
Gamla`: Ha saibog i asaguahu dagun` apaka` ni mana`en mame. Hu repara na esta “gamla`” lau hu usune pot yahu na `agun tanu`.
Un` `agun ni sumen mañge` i nika lau hasan tasoda` na tiempu. Enfin, `an malagu hau` sumaibog dagu famaisen gi lancheria kau guaha sopblan Noche Buena. Paire na `agun ni alimentosu!
Maseha dididi` atrasau: Felis Noche Buena para todu! Si JR yan Familia.