Diskuidu kontra mamoble
Este na diskuidu ti isau i malañgu sa’ tat planuña mamadese. Lau pinadesen malañgu mafattu gi maseha haye. Pinessun nesessidat niha pot diskuidu. Man-mapega ha’anen niha gi piligrosu na estau sa’ mantai amot. Ahe’, ti malineg ulu sa’ megai gi man-u’uguñg man-seriosu chetnot niha deste riñihon, korason, gofes, kosas sanpapa’, higadu, tatkilu’ haga’, yan otru siha mattirun hinemlu’.
Ni unu gi man-ma’gasta trumata i asuntu kumu emerensiha hombre masede dos besis na uttimun semana na u falofan sin satton na attension. Yangin unu giya siha poduñg, kau estake masusede este ’nai para u mueba kaleñke niha? Mampos ti hoñgiyon este na diskuidu. Fan ma’ase’ sa’ kontodu familian miyu para u fan inaminasa ni mañan miyu la mañana.
****
Mafabrikan Kuttura
Pot grasia, maila’ ta deka’ ñaihon asuntun kuttura ni man-maplanta guine gi alacha gi hechuran selebrasion gi plaset Festival of Arts.
Guihe na pueñge, duru i bailan palitu (mas: Carolinian traditional dance) yan otru siha modun baila. Guaha representasion kuttura deste antes, guaha lokue’ mafana’an “modetno” na dobladan baila siha. I tatatte ’nai mafabrika nuebu siha na bailan natibu ni tai relasion yan estorian tautau tanu’ deste antigu na tiempu.
I dandan mauleg na buruka machuda’ gi aire ginen, “Hafa Adai”. Duru i tropan Guahan dispues sinigonduye ni ginen Saipan. Bibu i pañgpañg tambut (potsu) gi dos segidu na “hafa adai”. Kulan pueñgen hafa adai!
Dispues tinatiye ni bailan “hula” ginen tropan man-hoben siha na famaguon famalao’an. Mafa’ katsu i uson palabra “modetnu” kumu eskusu para uson dobladan dos kanai ginen kutturan Polynesia gi sanlichan gi patten Pasifiku.
Humuyuñg lokue’ un’ palao’an ya ha kantaye i niyug gi hilu’ pisu (chant) ni muna’ kilulug hinasoghu. Deste ñgai’an ’nai gai kuttura i Chamorro “chant?” Na ti patte este gi tradision Polynesia yan Karolinas?
Hulie’ lokue’ grupon famalao’an gi PBS Guahan man-babaila gi kantun tasi. Mafafaisen: “Galaide, para manu hau?” Bai’ famatkilu yangin i kapitan mafaisen, lau galaide? Anog na lamegai gi mafa’ “modetnu” na dobladan baila siha mafrabrika po kombiñiente ’nai ni unu hagas patte gi estorian natibu.
Tai malefaghu ’nai man-mattu tropan gailaide giya Luta ginen Guahan. Mafaisen i kapitan haf’ finatton niha. Ilegña na ma-aliligau manu ’nai gaige iya Luta. Ilegña un’ cheluta, “Hagas gaige Luta guine deste tutuhon i tanu’”. A` Saina!
Mana setbe lokue’ kara’ dañkulu na hima kulan señat suenu. Hombre iya, man-malefa hamyu na metgot mampos i atmas i kontrariu tat kumu kañon Españot kontra flechan Chamorro? Kau magahet na gi hilu’ piligrosu na kondision sa’ metgotña i kontrariu atmasña u huyuñg i natibu fumatgue’ na listu para estrakadan finatai?
Lamegai gi hu lili’e pagu debi ta bira hit tatte ya ta simientu gi haf’ magahet patte gi kutturan yan tradision tanu’. Yangin ayu ha’ guaha i ineyagta ginen Españot, pues maila’ ta fama sa’ buente lokue’ hagas poble natibu fina’ baila yan che’chu attista pot kada ratu hinatme yan inaminasa ni otru nasion.
Libianu ta preparaye programan man-ñgiñge’, komplimientu, yan man-na’chaleg siha na grasian tautau-ta gi finaposta deste antes. Usun kabesa siña sumatba i dididi’ poble na kutturan baila, sunidu yan attista. Lau gi todu pinetsige, na seguru na ma-añkla ennau gi estorian pot tautau-ta. Cha’mu fumafabrika kuttura pot kombiñiente. Si Yuus Maase’!
****
Finu’ Amku’
Hi hilu’ inadisgustun familia, mampos sentidu i sentimentu kulan gaselina ni ensegidas pagpag ya mañila’ gigon masoñge ni chispas palitun maches.
Estaba guihe na pueñge un’ amku’ ni umadiñgan pot sustansian inafamauleg gi halom familia. Ayu na pueñge pot primet biahe ’nai hu huñgog haf’ kumeke ilegña ti “ma-eskohe” gi fina’ estrakadan dos fuetsudu na che’lu. Pot esso na ha faisen i famaguoña na u fan afamauleg dimas de umabohau sensian betgansa.
Hana’ fan agu’ot kanai todus. I fino’ña i amku kulan sirenu ’sino uchan ni pumunu’ i guafen imbidiu gi korason i famaguoña. Tat ti nina’ ma’agim ni finu’ ayu na amku’. Magahet na megaiña bintaha i sensian inafamauleg ke inadisgustu.
I fetti yan fotte na dakun uttimoña guiya mismu humoñge i dinagiña kumu magahet. Baba yan tailaye na bisiu. Na’ para ensegidas ’sino mana’ kiliskis hau gi tesun sasalaguan.
****
John DelRosario Jr. is a former publisher of the Saipan Tribune and a former secretary of the Department of Public Lands.