Dinaña` Man-natibu

Share

Propiu i tiempu para tafan daña` ni man-natibu pot para ta tutuhun sattun na inestablesen inagofli`e gi entre hita mismu. Presisu na dinaña` pot satbasion unu yan todu.

Hasan man-daña hit pot para ta defende dignun natibu kumu petmanente na tautau este siha na petlas. Kulan ta sotta hagas hihot yan sattun na dinaña` tautau-ta `nai kada unu konsu lamoña na biahe.

Lau manlistu hit man-daña` pot asuntun otru tat kumu si Emelia Earhart, un` pilotu ni tatnai mattu guine. Ya kontodu monumentu para umahatsaye? De dios!

Hafa kontribusioña si Earhart para i natibu? Guaha maseha unu ni ma`ug na rekuetdu para i tautau tanu`? Haf` na ti hagas man-menhalum na man-amko`ta ni umesgaihon antes i linahyan gi halum mattirun didog siha na tinilaika?

Ta hasñgun umupus prohimu Matsue` ni prumueba na siña kometsiu guine ni muna` fanla`la` i natibu antes de gera. Kau todu este na malagresidu gi prohimu ni sumede fangualu`an yan peska antes muna` guaha homlu` na linala` familia?

Maila` ta tutuhun dinaña` tautau-ta pot satbasion unu yan todu! Na para este i sagun pot otru yan monumentu!

Tanu`: Presetbasion tanu` gaige gi antigu na usun lugat `nai mahatsa fanliheñg familia. I mismu lugat `nai man-gualu` i mañaina-ta prebinsion familia. Estague` sustansiaña tanu` `sino petlas iya Marianas. Estague` na añkla `nai gaige tinatten relasion-ta yan tano`ta: Guma` Natibu!

Dinisplanta: I tautau ni taya` tano`ña namase` pot displantau. Ni guma` familia ti siña ha hatsa soluke u fan atkila pat sensaga. Makat na finapus para i famaguon ni man-malimitte pot ti gima niha `nai man-gaige.

Iya America dañkulu na tanu`, punta pot punta. Libianu manhanau para otru estadu sin ditension. Ayu pinayun niha areglun siuda `nai guaha dañkulu na tenda, eskuela, hospitat yan otru siha fasilidat. Gigon hoñgga na mas mauleg gi otru estadu mañgahulu` ya mamueba siha.

Gi dikiki siha na petlas, dañkuloña i tasi ke tanu` ya ti anchu para otru siha dinisehan familia. Dispues de Agiñgan ya Magpi` bira hau tatte `nai un` tutuhun hau. Gaige gi ge` hiyuñg dañkulun tasi. Masheha dikiki` yan mahihot man-la`la` i natibu gi haf` guinahan niha. Gloria gi Saina pot este siha na rekueddu.

Respetu: Komprendiyun i mattirun sague` tinilaika ni inafuetsas modetnu na modun kinalamten. Desde finagpu` gera man-hanau hit para i moseria (cho`chu`). Ta diñgu i tradision fangualu`an yan tasi faborapble gi moseria entalu` praibet yan gobietnu.

Mas ha aminasa hit i finattun television yan presisu na ineyag gi usun internet `sino “digital age”. Gi man-mamamaila` siha na tinilaika guaha mohon kampu para ta sustene sustansian kutturan natibu? Huñgan, tinilaika ti u para lau gaige giya hita i para ta saluda sattun na respetu i fina`pos mañaina-ta.

Seguruyu` na u saga gi sentrun hinasso-ta ma-abiban uniku kuttura yan tradision natibu gi karera mona. Presisu na pisu gi kinalamten masustene sustansian tautau-ta. Chatmiyu fan malelefa na gaige i primera sahyan gi liñguahita.

Sin mas, sumen namagof i manrespetau i famaguonta ni krineansan dos saina. Desde man-ñgiñge, saludu yan inadahe gi modu yan palabran niha fumatta na mauleg na guma` `nai man-mapogsai. Na` banidosu na espehos gi dos saina.

Justisia: Katoliku i kutturan relihion iya Marianas ni inestablesen Españot desde mas ke 400 antes. Ginen relihion-ta `nai ta tutuhun ineyag justisia.

Pot ihemplo, gi antigu na komunida, tres klasen Chamorro guaha: Matua, Acha`ot yan Manachañg. I Matua solu dueñun tanu`. Tai tanu` i dos gi sanpapa`. Ha tulaika este na areglu i Españot ya hana` fan gai tanu` todu. Tutuhun justisia gi halum natibu `nai todu man-parehu.

Yine`ase`: Basta ke mañgatoliku hit, motmut lokue` sensian yinea`se` gi tautauta gi man-chatsaga. Manlistu hit umekstende kanaita gi dichu nesessidat.

Este na sensia gaige gi kanaha` todu tautau-ta. Namagof pot man-listu hit gi uttimu nesessidat prohimu-ta ni gai chinatsaga. Motmut na bendision para todu.

Asuntu: Guaha siha na attikulu libianu ta komprende. Guaha debi tafan seha pot para ta estudiaye, analisa, yan asimula haf` dichu impottansian yan sustansian i asuntu. Ha sede hit pumula` adumididi` pot gai motmurasion `sino ginatdun.

Tika: `Nai estudiante-yu` sessu hu gachuñge un` bihan mame `an mamatinas tika—lañan niyog. Magahet na animu. Ha uma kinacha` niyog (50 libra) desde As Lito` esta iya Chalan Kanoa kada semana. Mata`chong dispues ya ha kamyu.

Tinaka` kase tres oras estake u gama i laña gi hilu` loglug hanum. Hana deskansa i guafe. Gi lemlem tautau ha sohgue ya ha pega gi buteya. Ha chulili`e hagaña giya Guahan lañan niyog kontodu bukayu.

Fuera de huli`e mafatinasña i tika, megai siha estorian antes hu huñgog ginen i amku` mientras mañgañgam-yu niyog. Sumasaunau areglun fuetsau inayeg mañaina haye para teñguañg famaguon niha matrimoñu. Unu i amku` gi ma-ayeg kontiempu haye para asaguaña.

Dispues de todu ya sumuha-yu` ginen i Lali Fo` huhuñgog na dimalas i amku` gi uttimu kareraña para Guahan. Konrespetu tumekun-yu` manayuyot pot todu man-suanu na akonsehu gi hilu` pinasensia.

Tinanum: Un` oga`an hu rikonose i tinanum siha gi oriyan guma desde gulusina yan petmanente na troñku. Pues matachoñg-yu` gi baranda ya sige hu pasalista papa` haf` mattu gi hinasog-hu. I sigiente sinida`hu:

Troñku: Pagu, banalu, kamachili, lemun, niyog, atbut, mayu, lapugua`, pugua`, mañga, tañgantañgan, choda, gagu, pahuñg, chopak, lodigao, raoel, lada, kalaskas, lemai, dokduk, pahoñg yan sosigi`. Bula lokue` otru siha tinanum ti hutuñgu`. Gulusina: abas, laguana, ates, kahet, lalañgita, lageta`, bilembinis, anonas, yan mansanan halum tanu`.

Mauleg para i tautau i kulot betde ayu mina hu agradese tinanum gi oriyan guma`. Repara ayu i bumisisita tat lugat kumu American Memorial Park pat manu na kantun tasi. Man-pasifiku sensian niha ginen kulot betde gi oriya. Tanume troñkun niyog tres años para usun familia. Gaige listu para usumu `an un` nesessita.

John S. Del Rosario Jr. | Contributing Author
John DelRosario Jr. is a former publisher of the Saipan Tribune and a former secretary of the Department of Public Lands.
Disclaimer: Comments are moderated. They will not appear immediately or even on the same day. Comments should be related to the topic. Off-topic comments would be deleted. Profanities are not allowed. Comments that are potentially libelous, inflammatory, or slanderous would be deleted.