Dichu sahyan kuttura

Share

Gi alacha, huli`e siha presentasion gi television pot kutturan Chamorro. Mauleg na intension. Lau finu` lagu (Eñglis) manasetbe ti Chamorro.

Ti umaya i intension i programa yan i liñguahe. Mas kulan finanague gi otru tautau ke Chamorro. Pa`gu yangin para Chamoru ni titumuñgu` liñguahiña pues bien felis.

I liñguahita i sahyan kuttura-ta ni sumimientu haf` sustansian natibu. Taya` otru sahyan ni siña kumone` hit halum gi apusientun kuttara-ta ke liñguahita. Yangin asolas `nai para una` setbe fotmat pues seguru na humanau i karetan guaka sin i toru!

Dos Kanai: Ni achog para tafan macho`chu` siempre talagnos todu i dos kanaita para tachogue mauleg checho`ta. Yangin un` kanai una setbe pues seguru na chatcho`gue hau gi haf` asunto-mu.

Taya` minapotña matugi` i programa taimanu `nai ma-intended gi finu` Chamorro. `An un` komprende i asuntu pues libianu un` tugi` gi fino`mu mismu. Siña tinaka` tiempu pot gai fotmalidat mañge`, lau siempre un` fattu gi chimu`. Na ti pot famaguon Chamorro i ma-intended na programa?

I para un` lagse` manaitai yan mañge` gi finu` Chamorro debi diariu un` chogue. Cha`mu hinahalañg sa` siempre un` komple. Sineyu` hau lokue` fumana`gue famaguon-mu ni liñguahen niha. Propiu umatuñgu` haf` kutturan natibu ni sinisteteni ni liñguahe. I liñguahita i fitme yan ma`lag na achon ma-abiban kuttura yan tradision.

Gi finu` i kuentos, eyag ma`udai halum gi mina` tres na napu sa` siempre un` fattu gi inai. Siña` ha` sulun hau gi finenina lau siempre un` felis dispues.

Destrosiu: I ina`ayudan unu yan todu fitme na patte gi pisun kuttura-ta. Mas este masimientu gi kutturan relihion-ta Katoliku. Naturat na yine`ase` yan listu na ausiliu para haye na prohimu-ta numesessita ma-ayuda.

Lau `an in` atan i modun edukasion gaige sentru gi finana`gue i para unna` suffisienten maisa hau. Gi karera, hita mismu tuma`lun umaregla haf` dichu sensian kilisyanu. Poresu na esta pa`gu gaige ha` gi sensian natibu listu man-ayuda gi prohimuña. Namagof!

Ginefli`e`: I natibu debi u eyag gumofli`e maisague` yan todu sustansiaña. Ginen este na pisu `nai libianu ta establese mas fitme na sensian kooperasion para ta atbansa, adelanta yan defende haf` kuttura yan tradision-ta. Likidu i natibu gi kutturaña. Maila` ta abiba gi hilu` inagofli`e. Para mona mas libianu ta petsige todu diniseha-ta pot unu yan todu.

Relihion: Relihion Katoliku pumatte petmanente gi kutturan natibu gi bandan hineñge desde tiempun Españot. Ginen este na pisu `nai umeyag i natibu sustansian justisia. Estague` fumañagu metgot na sensian respetu gi entalu` todu. Felis i kareran natibu piot `nai masimientu sensian inagofli`e, respetu yan inafamauleg.

Pot Chaleg: Mapua boten niha i dos prohimu gi tasin Puntan Diablu. Duru gi halum loka` lañgat makeli`e manu `nai gaige i tanu`.

Ume`esalau i unu, “Pare, kau un`lili`e guenau maletan kumairemu?” Inesalague tatte: “Atan oriyamu na man-loka` palun halu`u!” Mamatkilu.

`Nai mattu i dos halum gi tanu` ma-usune mamokat para i señgsoñg. Gi karera kinepbla haf` na ayu mattu gi hinassoña. Ilegña na tiha hassu. Kase pot linihaña na kontodu maleta malagnos gi sikosña. Lau lokue` `an esta kontra manloka` palun halu`u oriyamu haye siña klaru hinassoña gi halum piligru.

Kantida: Animu inekuñgog haf` homlu na neñkanu`, eksisiu yan gimen para hita. Tat ti tumuñgu` este na asuntu. Lau megai umu`upus pot yata mañochu mañge` na boka.

Ti i klase dañosu soluke “kantida” ni tapepega halum gi pachot-ta. Megai besis `nai ta gulusune mas ke otdinariu na kantida, ta`lu pot yata mañochu.

I hinemlo`mu gaige gi dos patman kanaina. Ti klase soluke kantida ni un` kakanu` diariu. Utut papa` gi regulat na kantida ya un` sede lokue` estomagu-mu chumogue fuñgsioña. Gigon un` upus pues ti kabales hana mamtu` kinano`mu. Tutuhun chenot.

Kuttura: I modun linala`ta rinidonduye ni preparasion neñkanu`. Lokue` atan sa` lamegai listan selebrasion `nai sumaunau neñkanu`: matatpañge, primet komuñion, konfitmasion, umasagua, nobenan patron, matai, yan todu klasen kompliaños.

Kada kumepara sikosta ta baba ta`lu sa` mattu otru okasion sentada. Ta fañochu ya ta gosa sentadan familia regulatmente. Cha`mu gulususune mas ke naturat!

Chebut: Mina` tasosoyu` inadahe gi kantidan neñkanu` pot megai gi tautau-ta man-chebut. Kumeke ileghu na esta machuchuda` i sentura ya guaha `nai chathinaguñg i tautau. Buente ti inestotba lau guahu gi un` banda dispues umayudadaye humaguñg. Diberas!

Pinadese: Gi tatten respetau na felisitasion, haf` mohon gaige gi matan ennau na prohimu i fumuñut pinadesisiña diariu? Un` asuntu ni debi ta fan siña tumaitai sin konbetsasion! Guiya este nesessidat lamayot patte gi tautau-ta.

Minesñgun: Guaha na oga`an `nai hu fagcha`e tettin uchan ni inakompañia freskun mañglu` ginen haya. He ekuñgog ñaihon i bailan uchan gi hilu` sin yan hagun troñku siha gi oriya ni sige man-palapa. Tutuhun bonitu na ha`ane!

John S. Del Rosario Jr. | Contributing Author
John DelRosario Jr. is a former publisher of the Saipan Tribune and a former secretary of the Department of Public Lands.
Disclaimer: Comments are moderated. They will not appear immediately or even on the same day. Comments should be related to the topic. Off-topic comments would be deleted. Profanities are not allowed. Comments that are potentially libelous, inflammatory, or slanderous would be deleted.