Dibinan Natibu
Gi lamayot isla siha gi halum iya Pasifiku sige natibu madiskute futtunan niha gi rimulinun tiniguñg iya China yumuti` kepbleña gi todu klasin kinalamtin bisnis.
Gi este na tiru bula natibu man-dinisplanta modun linala` niha. Gi mismu tiempu todu hagas bisnis familia manmafahan ni Chinu. I tautau mandinilalag huyuñg esta i otru siha soñgsuñg. Masusedi este giya Palau. Masusesedi pa`gu guine giya Saipan.
Na` triste para ta huñgog na megai gi offisiat publiku esta bendidu anten niha gi un` kompania. Esta ma-aksepta na siha i esklabu yan osgun na galagun i kompania. Ayu buente na mayuti interes publiku ni pumega siha gi offisiun niha. Guaguan apas niniha, $5,000 gi mes.
Esta tihu tuñgu taimanu para bai chahlau i oppan na mansañgan. Mamahlau-yu`! Lalalu`yu`! Mampus ha estotba konsensiag-hu na tai guine papa` tinagpapa`ña i offisiat publiku siha.
I taya` bidan niha para uma-adelanta kualidat linala` tautau-ta kumonfitma na esta interes monedan niha ma-ususuni!
Man-namase` famaguonta gi este na karera. Taya` siña tumulaika este na karera solu hita ni publiku pa`gu na eleksion. Fanachu pot futtunan famaguonta!
Proteksion Famaguon
Makat na disision finatinas Gobietnu Ed Calvo `nai ha fitma lai ya ha sedi manma-abusa yan estane na famaguon mañgeha gi kotte dispues de siete años.
Ha baba appottunidat para manma-abusa yan estane umaligau remediu gi kotten lai. Mamueba dichu proteksion desde institusion relihion `sino haye na inetnun guatu gi manma-isague na famaguon.
Mauleg na disision i hana atbiettu pettan institusion `nai mangaige i umaminasa man-inosiente siha na famaguon. Ti rason salape` institusion. Lau dichu rason i sumen presisu na proteksion maninosiente siha na famaguon lalahe yan famalao`an. Esta ti u fan lauya dibatde i mantailaye na heñun mamale` yan obispu!
Yangin i puntu pot proteksion institusion inetnun relihion kau gaige este gi hinassun dumestrosia ha`anen famaguon ni pumañut pinadesin niha pot trenta esta kuarenta años na tiempu? Yangin ni hagu mismu masge sa` lache disposisionmu prumutehi famaguon pues ma`ase` ya un` resigna hau ensegidas. Ni unu gi entre famaguon mame mumirese malatratamientun miyu! Lastima!
I dañu petmanente kontra i manma-isague na famaguon. Ya maseha ma-abusa `sino ma-estane-gue` seriosamenti ti pumara malag i gima` Yuus pot hineñgeña gi Saina. Ya kada biahe na humalum gi gima Yuus ya hali`e i muna` tailaye-gue siempre u luhan yan chathinassu kau umarepiti giya guiya parehu aminasu.
Mattu oran areglu gi gumeluluye relihion katoliku yan otru siha otganisasion. Tafan daña ni fiet na mañgilisyanu ya ta abiba sattun na areglu gi hilu` gasgas na disposision pot hineñgeta.
Kau Bendidu Marianas?
Gi fina` konbetsasion, mappla` gi pachot i mañgekuentus gi lamasa kau bendidu futtunan tautau-ta. Hu pega gi pisun talañga-hu ya hu ta`lun umekuñgog haf` i madiskukute.
Tai konfitmasion-yu` ni mansañgan lau mampos oppan na parehu ha` i manma-elihe yan apuntau na offisiat gobietnu monhayan mabendi anten niha gi un` riku na kompania.
Hu arastreha i na`an siha ni mañgahulu` yan haf` modun pagamientun niha. Namanman sinedahu na esta mamahlauyu` nu guahu mismu. Ti hoñgiyun na malabida!
Haf` na hinatme lalu` lagu yan kunanaf ulu` enteramiente sisteman gobietnamientu guine. Tatnai tali`e manchathinassu. Taimanu na mampos misin i nuebu na troñkun kepblen niha.
Na`chatsaga i bendidu na konsensia `nai mayuti` dignu na disposision asuntun linahyan siha. `An esta ni hagu mismu ti un` tuñgu` haf` mauleg yan timauleg pues mattu i oran para un` dispachan maisa hau ensegidas. Desde ñgai`an `nai manmanbota ham benterun (salesman) ha`anen mame?
Hinanau Malañgu: Hu li`e un` patgun desde tresi años mamadesi kanset. Mahospitat ya ma-akanteha ma-amti estake maguñg i kanset gi agaga`ña. Namagof `nai diniñgu ni un` pipinu` na chenot. Numa`lu tatte gi otdinariu na linala` patgon.
`Nai mattu gi idat 21 tinaluye ta`lu kanset. Pa`gu na biahe gaige i chenot gi haga`ña. Ti un` añu madisponi i patgun. Makat na finapos para guiya mismu yan familia. Todu machogue pot para uma-assiste ya una`lu tatte. Kasi gi finu` man-amku` ti patgun tanu`.
Diberas puti na katsada finapus seriosu na chenot gi membron familia. Hu pokati este na katsada kanaha` dies añus. Taya` numa`e-yu` esperansa ke inañguhog-hu gi Saina yan disposisioña. Makat na hinanau gi maseha haye na familia.
Ayu na finaposhu numa`e-yu` mas kinemprende pot setbisiun hinemlu` gi manmodetnu yan mikapasidat siha na hospitat gi kuatkuet setbisiu. Chagu` eskaleran hospit-ta gi bandan kapasidat yan abilidat. Lau fan manna`e agradesimientu na machachage lokue` i mediku yan infetmera siha nina` siñan niha para un` mana` homlu`.
Iya hululu` na chinatsaga i taya` fiñkas para ta aregla kapasidat yan abilidat hospitat-ta umatende i mas manmakat siha na chenot. Pot ihemplu: Manahanau un` neni para hospitat San Diego. Ginasta programan medical referral guine mas ke miyon pesus estake u fattu tatte i malañgu. Mana` hanau sa` titana` siña lau ha lapbla hit manadan fondu.
Kinilu: Sessu hu taitai yan huñgog na`an ga`ga`, era kinilu. Hu arastreha haf` na gaige kontodu halum tinayuyot. Kontodu kanta-ta pot i Niñu ilelegña “kulan kinilu gi sagaña”.
Un` ga`ga` na sumen tai estotbu ni achog un` sesi` korasoña para un` punu`. Silensiu ha aksepta disposision-mu ya umachigu`, matai.
Kasi gaige mas este gi bittun hinimidde yan silensiu na mañan ga`ga`. Magahet na `an mamaitkilu hau, siempre un` huñgog ya repara haf` gaige gi oriyamu.
Teñga `an para bai` fañge` huna` katma hinasoghu. Inakompaña suabe na dandan gi santatte para u esgaihon mas sensian pinasensia yan hinimidde. Hana`e-yu` tiempu umanalisa haf` tinige`hu yan kampu umaregla ayu na patte i fatsun ñaihon rason.
Mauleg na eksisiu diariu piot gi oran tinayuyot.