Manunog chinatsaga
Kada unu gai nina`na` gi un` finapos ni hita sola mismu tumuñgu`. Apmam ta fuñot ennau na asuntu gi halom korasonta sa` ilelegta na ti debi u guaha otru tumuñgu`. Buenu!
Lau gi oran trinisteta mafattu tatte ennau na asuntu oppan gi hinassota. Sige ta espiha manera para ta suhon gi un` banda lau sige ha` tatte.
Ahe` ti para bai` imbelekeruye hau asuntomu. Lau atan haye mohon gi un` añgoghu na atuñgo`mu `nai siña un` lipa hau. Este na chalan solu `nai siña unna` lañahlalañg siñientemu dimas de un` gugu`ot ha` mafñot ennau na sentimentu.
Mauleg un` lipa hau ginen ennau na chinatsaga. Mas ñahlalañg hinassomu ya sinede hau kalamten dibuenamente felis gi kareramu. Ti bale para un` gu`ot kulan mohon dibi. Lagnos ennau na malumot ginen korasonmu. Un` mirese lokue pas gi ha`animu piot ya gai obligasion hau esta kumu nanan familia.
[B]Usun palabra[/B]Guaha siha palabra sessu hu huñgog lache usun niha. Ahe` ti kumeke fama` professot karisuyu` gi finu` Chamorro. Lau pot para ta abiba i dinanche na usun palabra gi famaguonta.
Pot ihemplo: Un’ kometsiu pot materiat ni mabebende gi un` bisnis ilegña, “I na bunitun gimah…guaha gi…ya gof buratu”. Ileghu na ha kekesañgan “guma`” yan “baratu”. Pot fabot rikonose yan i tumuñgu` i liñguahe antes de in` fatta hau publikamente.
Manu i propiu na palabra para i tautau: patas pat addeñg? Gi palao`an: managu pat mandeskatga; konbetsasion: kumu pat punu; yan kumeke ilegmu pat kumulelegmu?
[B]Disposision Tanu` Publiku[/B]I usun, disposision yan manehanten tanu` publiku solu i DPL manae` nu ennau na atoridat ni pettinente na probision konstitusion iya Marianas. Iya hululu` na obligasion pot inestablesen homestead.
Guaha mas areglu na biahe gi ma-establesen homestead. Debi u saunau `nos kuantus areglu deste ma-estudian otda`, mamidi, maplanehan enteru lugat, maputa`, mapegaye chalan, hanom, sewer yan kandet. Estague` siha na fasilidat dañkulu na fondu ha nesessita.
I lehislatura libre sumañgan haf` malago`na pot homestead. Lau atoridat este na responsablidat gaige gi DPL. Muñga mapega kalulot miyu halom gi tarun kandi sa` esta nahoñg malumot.
Taya` linachiña mafafama programan homestead para iya Pagan. Lau debi u tutuhongue` ennau na diniseha gi hechuran planu, kontodu moneda para i programa.
Debi u sasaunau lokue` fondu para mafahan un` batku para mamueban tautau `an sienkasu pagpag unu gi halom `nos kuantos botkan gi sanlichan na patte giya Pagan. U guaha lokue` fondu para fasilidat kandet, hanom, chalan, dispensary, eskuela, puettu parehu ha` aire yan batku.
Pa`gu ayu i guaha fumafama apas royalty pot casino giya Tinian, finenina debi umakomprende na sumasaunau tanu` publiku `nai gaige i Tinian Dynasty. I konstitusion klaru na disposision hana` guaha pot fondu ginen atkilon tanu` publiku. Ta`lon tumaitai i pettinente probision pot no infan matompu` gi hafa in` fafama parehu ha` kuestion `sino infotmasion.
[B]Estudianten NMC[/B]Pot uttimu: 90 pot sientu na estudiante ti fumatinas i entrance exam gi NMC. Kumeke ilegña na gi halom 1,095 ennau i 995 ti pumasa i tes. Mampos este dañkulu na numeru. Ha afuetsas i debi u guaha inasoda` todus pettinente na ahensia para uma-ina este na chinatsaga.
Mauleg ta ketuñgu` ginen PSS yan NMC ginen manu mage na eskuela i memegaiña gi ti fumatinas i entrance exam. Debi `an magradua i patgon listu chumogue leksion kolehu. Na atrasau i para umasede mamueba mona `nai ti ha pasa leksioña siha.
Debi u guaha fitme na ditetmetnasion na umatatiye areglon estudiu `sino mafanana`an common core standard. Estague` preparasion esta i uttimon linalaña ennau na estudiante.
***
Lamegai man-sustansiau na asuntu siha fumafana` hit na biahe. Mampos ha estototba hinassoghu i machalapon tano`ta piot gi bandan areglu siha.
Pot ihemplo: I ekonomia i primera problema guine. Tat familia ti nina` abarambabau diariu. Gi mismu tiempu taya` oppan na finacho`chu` i man-ma-elihe gi inakuden probleman publiku ni marepresesenta gi hegssu` I Deni`.
U fattu didog este na pinadese siha gi todu familia. I binibun i tautau siempre u oppan na biahe. Nahoñg na kastigun no siankassu na applacha` fache` mimilalag ginen hilu`. Dalai `ste na che`chu` kabron yan muron!
Hu komprende haf` na taiguine ta padedese na tiempu. Hita mediu muna` lamen maisa hit gi kualidat representante ni ta pepega gi hegsu` lusinfetnos. Gi mismu sakudida hita ta`lu siña tumulaika finatson chatdisisionta. Puede u guaha mas inadahe na biahe. Si Yuus Maase`!
[I]John DelRosario Jr. is a former publisher of the Saipan Tribune and a former secretary of the Department of Public Lands.[/I]