Bulachon Kara` Kaha

Share

Sige manliliku` i manma`gas yan lagua` talaya man-e`epineduñg sinsiyu. I publiku pineloña na para u fan manayuda malañgu ni para umana` hanau. Lau i intension i para umasaguaniye i kara` na kahan Marianas. Gi uttimun ha`ane marikohe kasi siete sientimus. Lastima i dañkulun lagua` tiau. Pinilota na kori` lau kara`!

`Nai kulan mamakat manmañoda`, man-ensinahyau para i Best Sunshine yan todu klassen “sunshine” man-epineduñg. Kulan mohon biahen manrikohen basula gi lugat publiku. Guaha muna` fonhayan lau memegaiña manhanau gi kaprechun niha. Esta mapapanag ilun niha haf` taimanu masaguaniye i kara` na kaha gi hegsu` I Deni`. Ni unu dimanche i dibina.

Gi mismu tiempu, klaru na dañkulu na difirensia nesessidat yan haf` makatkula na moneda para i sakan FY`16. Poku mas o`menos ennau i $40 miyon tinahoñgña i ginagagau na fondu. Un` pega i mas ke $30 miyon pesus na dibin gobietnu utilidat yan otru siha obligasion `nai mas klaru na tinahoñg fondu.

Disposision Hospitatta: I lai ni umestablese inetnon mafanana`an “board” para i hospitat ti nina`e atoridat dumispone areglu siha ni inappruebaña para u fan matatiye. Taya kampu mana`e para u li`e` na manmatatitiye areglu siha.
Ti areglu este soluke sahyan disareglu piot sa` taya pumupulan gaston fondun publiku para uma-asegura na propiu disposision gastu siha segun i lai.

Areglu gi mamanehan CHC presisu na u ma-establese `nos pot para tafan apulan kulan mohon mansaki lau pot para u guaha areglun disposision asuntun operasion hinemlu`. Ti komprendiyun i masede este para u lailai gi kaprichoña.

Hegsu` I Deni`: Sessu hu konsidera haf` na mampos mandiskuidau i mansabiun I Deni` gi masatban probleman iya Marianas? Buente inipos mafñot i kutbata na hinichum oxygen para i titanos niha pat hafa mohon dumitetene pronto nache`chu publiku? Kasi mampos kanifes i airen I Deni` na manhamalefa haf` propiu obligasion niha.

Gi pagugu ha`, sige mapatek i tai sinahguan na lata papa` gi hegsu dispues marepite gi birada hulu`. Gi puntan hogsu` manohge ya mapatek ta`lu papa` yan hulu` i lata. Durun chaleg mientras mafuefuegu i tai sinahguan na lata. Malofan i amiguhu Magoo. Ha hatsa un` lata ya ha eñgulu` madogña dispues ilegña, “Mauleg sa` parehu taisinahguan yan mansabiun i hegsu` I Deni`”. Dios mihu!

Usun palabra: Huli`e` programan finu Chamorro gi television. Sige dos patgon yan planun para umatanom un` niyog. Ha hoka i unu un` dadeg. Ilegña i otru na tisiña sa` “hoben”. I propiu palabra “gada`”. Dispues, palabran “hoben” pot tautau ti tinanom.

I otru pot hagaf `sino hagahaf (pañglau kantit). Otdinariamiente, hu huhuñgog “hagahaf” kumu lagse` na usu guine. Usun hagaf tinatiye ni “umagahaf” i prohimu. Haf` kumeke ilegña “umahagaf”? Na ti mama` hagahaf i dos peskadot? Kasi dinancheña “ume`hagahaf”.

Sige mapañgon tatte usun finu` Chamorro gi famaguon natibu. Mauleg na pinetsige gi manatatte. Lau i dichu primera pisu gi usun liñguahe debi u tutuhongue` ginen halom guma`. Sin este na tinituhon kulan famaguon naufragu famaguonta puru finu` e`suette ni ache!

Huli`e` guine gi sankattan na Marianas i dispasiu lau asegurau maliñgun hila` natibu. Tat patgon ti fuminu` E`Eñglis pa`gu. Entre ennau yan maplastan matan niha ni iphone yan ipad. Ma`tut todu diariu na konbetsasion entalu` membron familia. Un` fina`pos na yangin ti ta aregla pues puru disareglu gi kinalamten famaguon natibu.

•••

Debi tana` fitme sensian petmanente ginen espirituta kumu natibu. Tana` para man-machoneg ñaihon `sino manmadispone gi halom gima`ta. Atetuye este na sensia pot famaguon natibu ni numesessita ineyag katgun achon tautau tanu` para i famaguon niha mismu.

Katdun Pañglau: Mamahanyu` pañglau Dungenese pot hu tañga mañge` na katdun pañglau ni maleche nigyog. Taya pañglau echuñg `sino tunas. `Nai masa ya sigeyu` umamotsa hu hassu i sessu kumuni`e` ham antes era un` defuntu cheluhu. Magahet guiya muna` fan gai totche ham `nai ni mona ni tatte. Kontodu manog hatsadu hu kokone` guatu gi pa`gu manana si Yuus ginen taduñg halom tanu`.

Matachoñg gi un` banda un` ñietu yan manadan kuestion hafa hu kakanu`. Masa` chumochu pot miatburotu mafa` sensine i pañglau. Uttimoña mofona manhakot ginen i tason ke guahu. `Nai haspog ilegña, “Grandpa, otru biahe sasañgan na mañge` sentadamu”. Deste ayu todu i tiempu finenina ha rikononose hafa nina`laguhu `an mattu giya hame.

Chenot Reput: Estaba un` amku` gi siyan hospitat sige umuguñg sa` mamogpug todu koyenturan adeñgña. Hu suspecha na dinalag hombre timalagu`. Ni para u baba mataña ya sinparat umiba`. Guiya este na pinadese i manadan asidu gi halom haga i tautau.

Gigon dinalag hau pues ni uhañg, pañglau, mahoñgañg, higadon guaka, mantikan ga`ga` yan lasas manog primera fotte na binenu siha kontra este na chetnot. Kontodu sashimi binenu! Faisen i medikumu hafa safu na fina` katne para hagu. `An ti un` tuñgu` pues kada ratu hau pogpug yan umesalau matai ni putimu.

John S. Del Rosario Jr. | Contributing Author
John DelRosario Jr. is a former publisher of the Saipan Tribune and a former secretary of the Department of Public Lands.

Related Posts

Disclaimer: Comments are moderated. They will not appear immediately or even on the same day. Comments should be related to the topic. Off-topic comments would be deleted. Profanities are not allowed. Comments that are potentially libelous, inflammatory, or slanderous would be deleted.