Bien kompliaños Nan-Nena`
I matriatkan familia as Nan Nena` Pablo (Ana Lian Igitol) ha selebra sien años kompliañosña gi mapos na Lunes. Sumen namagof na selebrasion gi dinaña famaguoña pot un` sumen espesiat na okasion.
Si Nan Nena` i pumogsai mañainan mame deste as defunta Nan Kita` Daddy (Maria S. Reyes) esta i mas patgon gi famaguon biuhu Elias P. Sablan.
Tai malefaghu `an Dameñgo `an in` bisita kattan Tanapag gi gima` niha. Ha tutuhon pa`gu mamatinas para i tropa dispues tinatiye ni grasiosu siha na konbetsasion familia. Man-mañge` na linemug sunen agaga`, lemai, tininon yan makadun niyog na tinala` guihan, yan otru siha putahe.
Bula estorian antes yan dispues de gera kontodu tinituhon natibu `nai kayada asun bala siha guine. Ha bira siha i tautau tatte gi gualu` ya sige ma-usune prebension familia.
Sessu teñga umakilili` yan asaguaña as Tun Pablo ya umega` i dos bola giya Susupe. Gi biradan para kattan gi gima`, sumugu` manbisita as Tatan Elias.
Un` matriatkan famiia ni motmut bendision yan pinasensia. Mampos na` humidde na saina yan sumen na`magof grasiosan mataña. In` kuenta de mañeluhu, si Yuus Maase` Nan Nena` pot todu i konkariñu yan ayudumu antes. Un` dañkulu na kongrayulasion gi sien años na kompliañosmu!
Krineansan Guma` Poble
Lamegai gi man-cha-idathu man-dañkulun guma` poble. Ayu na tiempo `nai hasan cho`chu` gi hiniyuñg i Navy. Poresu na megai fumalague i gualu yan benefisiun tasi.
Gi ayu na eskalera, malulog hau man-aligau mantension familia deste gualu`, tasi yan sabana. Ayu siha na lugat `nai machuda` masahalom-mu deste hegsu` sabana papa` esta i kantu yan halom tasi.
Kulan mohon un` plaset finaposmu `nai ma-imprinta lastromu yan `nai añglu` poduñg masahalom matamu. Estague` mina` guaguan este siha na tanu` kumu sagradu na lugat espiritumu kumu lahen natibu.
Ai na mattiru deste chagchag oga`an `an intutuhon umutut papa` i mandañkulun tañgantañgan, dimonta dispues in` hale`. Dispues de `nos kuantos dias, in tutuhon kumuha i tanu` para sune, kamute, nika, dagu, difirientes klasen choda, gulusina yan golai.
Taya` problema amotsan talo`ane sa` bula umañg yan ayuyu gi oriya. Tagpochau i mas paire na lugat umañg pot fininas ni hilitai gi mapos na 30 años. Teñga pa`gu in` tinu ya in` pesun mantikan abune`ña gi hilu` hinegsa` `sino fina` saibog.
Gi biradan para i gima` tat sensin tatautaumu ti fatigau ni todu dia na afulu` yan machete, kuha, kama`, fusiñus yan bareta`. Gigon monhayan i sena ya umasun hau un` ratu ha` maliñgu maigo`mu ni yinayasmu. Todu kinalamten famiia pot famiia gi tiempon ha`ilas. Poresu, na maseha ta totpe pa`gu linala` miserapble, hu komprende koyenturaña este na finapos.
Memegaiña giya hita (62 dos años para mona) man-ginen ennau na sabanita `nai appenas antes appottunidat prosperu na modun linala`. Mansuetten famaguon na tiempu!
Otru siha asunto-ta
I pattidan republican ha fafana` te`ug na chinatsaga. Monhayan ha aksepta haye para kandidatuña dispues guaha muna` halom kattan intension.
Monhayan masañgane gine gobietnu as Juan N. Babauta na gai disision esta i pattida ya maulegña u tatte si Iku mañapotta.
Ilegña si Babauta para u falagu ha` kumu republican de hemunos kau guaha pat taya` praimere. Para u nañgga gachoñgña antes de u guaha offisiat posision malagnos publikamente.
Abarambau tanu` republican `an ti masatba este na chinatsaga.
***
Sige kabayerus machukan amakan niha, mapepesa haf` mohon guaha gi kañadan i señgsoñg `nai man-mamatinas fatsu na promesa siha. Dididi` kulan man-fugun maneñgheñg. Sige makonsidera kau malañgag otru dinage. Ti mapot na kuentas in` fafana`: Ti nigap `nai man-mafañagu ham ni botadot! Haf` mohon, lai?
***
Ilegña i amiguhu Magoo na para u dagau halom lokue` tu`ayaña. Hu ñañgon na dinanche planuña. Dispues, sige ha estotbayu` pot planu.
Huna` lapbla tatte na `an ha dagau halom tu`ayaña, pues kumeke ilegña na ti malalago-gue`. `An ha tira halom tihoñgña gi ridondu, ayu `nai fotmat planuña. I babahu ha` hasasañgan. Dios mihu ihu!
***
Para i mayamag na pisun ekonomia `nai kada unu konsukuat hinanauña, guaha mohon chansa para ta aregla i mas ke trenta años na diskuidu yan destrosiu? Estague` un` diskonsuelu gi megai na tautau-ta ni uma`atan i gueku na futtunan famaguon niha pa`gu. Puti na sentimientu lau taya` otru remediu i para ta amot i man-sabiu ni futtunan famaguon-ta ya hita ta aregla.
***
I planun militat humalom giya Marianas ti umahñau. Hafa malago`ña siempre ha chule`. Tat mas ya hululu` i seguridat (security) nasion. Este na puntu makat ta kontra. Mauleg ta pasensiaye i asuntu pot benefisiun komunidan iya Tinian, Saipan yan Pagan. Libiañu man-mapega hit gi lugat-ta pot asuntun U.S. sovereignty gi enteru elmundu.
John DelRosario Jr. is a former publisher of the Saipan Tribune and a former secretary of the Department of Public Lands.