Bendision Saina
Kada saina animu krumeansa famaguoña estake man-felis kareran niha. Diariu ma-mattit siha gi inaligau mantension kada patgon, 18 oras gi ha`ane.
I famaguon niha i nuebu na linachog simiya gi hatdin familia. Diariu marikononose yan satton na assistimientu gi man-presisu na nesessidat niha.
I nanan guma` megai `nai ha mattitgue` pot para una` fan nahoñg todus. Parehu i dos saina metgot sensian niha sakrifisiu yan minesñgun gi prebension todus.
`An pueñge, i nanan guma` ti dumeskansa estake todu mañgabales i famaguon. Ayu dispues `nai umasun umachigu` esta i finatton chatagmag. Todu dia kalamten muna`lagu neñkanu`, mamagase, man-prensa yan muna`gasgas mientras mangaige famaguon gi eskuela.
Gi hilu` pinasensia, mapipet famaguon niha gi ineyag linala` espirituat `sino dottrina. Tai finagpu` che`chu` niha mientras man-gagaige famaguon niha gi papa` atuf gima` familia.
`Nai todu felis kareran kada unu, magof i dos amku` pot masuñgun todu obligasion niha pot man-gatbon flores gi hatdin ni siha muna` gasgas yan tumanume deste tutuhon. Mauleg na familia!
Guinaiyan Nana
Soluke matachoñg hau ya un` arastreha diariu na assistimientun nana-mu `nai siña un` li`e haf` finaposña para un` nina` dañkulu. Lamayot patte ta po`lu kumu mohon otdinariu na tautau gi fihonta lau guiya i biha i fitme na tohnen todus gi katkuet ora.
Gef hasan tali`e tuhu` lago`ña `sino kume hinalañg ni obligasioña. Ya maseha haf` na chinatsaga u guaha, todu i tiempu katma `nai mamatinas disposision. Guiya ennau na palao`an i satton fuma` guma` i hinatsan tata button fanliheñg familia. Dispues, kabales magahet guiya gumuaiya kada patgon bastara ke guiya mamañagu.
Gi todu tiempon linala`ña tumachu gi fihon asaguaña kumu i fitme na pisu parehu ha` halom abundansia yan ha`ilas. Satton gi todu finaposña yan tatan famaguoña.
Mesñgon na biha
Hu li`e un` biha antes macho`chu` kumu labandera. Todu dia gi bateha mamagase dispues ha tala`, inkola, atbidon yan prensa antes de pupueñge. Esta i lemlem tautau `nai umahanau para iya siha.
`An mattu gi gima`, ha areglaye uniku lahiña senaña antes de tutuhon otru siha obligasion. Todu este na sakrifisiu pot uniku lahiña. Dispues dumeskansa esta i sigiente oga`an. Mesñgon pot obligasion gi patgoña. Guaha mohon na tiempu lumabandedera pot nesessidat mantension familia?
Makalamya na amku` ya hasan huli`e yayas. Lau fiet gi un` offisiu `nai ha sosoda` apas mantension niha yan lahiña.
Hu li`e lokue` un` bihan mame manguleg eskomen mai`es, ha pada` ya hana` masan hilu` komat. Antes de ennau, hanayane-yu` atmayas mientras mamasa i titiyas. Mai`es fresku ni sumen aya yan finadeni` asnen tukon sino satdinas tumates.
Todu pot todu sumen fitme na pisu i nanan guma` gi familia. Guiya chumachalau pinadesen kada patgon ya ayu hafa` sahñgiñgiye i mas chatsaga `sino namase`.
Dispues de humanau
Dispues de ha diñgu hit i nanan guma` `nai tali`e kuantu minanñge`ña gumainana. Hombre `nai umachigu` ilelegta ha` na siempre una`lu tatte. Estague` `nai a`anog i chetton na sentimentun patgon gi sainaña. Lau esta madispone i amku`.
Sige umensinahyau konsuelu hinasoghu `nai sige halom i tropa yan probleman niha. Hu bisita siha gi seputtura man-gagau ayudu sa` dididi` kulan makat. Mana` kontentuyu` dispues.
Ayu na palao`an i sessu hu konbetsiasune antes pot petsonat siha na pinadesihu taigue esta maseha pot para u ta`lun umulus iluhu. Hu tutuhon sumatban maisa haf` problemahu siha adumididi` estake metgot konfiansaghu mismu. Yangin ke`yau hau, pues hinanau i biha kulan mohon matobus baston-mu. Gi hilu` antau, minesñgon, konkariñu yan anchu na pinasensia hafanu`e hit mauleg na chechu` tautau. Ti apasiyun todu i setbisioña.
Asuntun parentela
Un` talo`ane hu usune gumuadog ñaihon haye siha man-parientes-hu gi todu atmos banda. Hu soda` tat na`an kumu Añgoghu, Aquiñgiñgog, Acosta, Reyes, Roberto, Cruz, Guerrero, Ilo, Mettao, Mañgarero, Romolor, Seman yan otru siha na`an.
Hu soda` lokue` na i finenina na Juan Rosario mattu America ginen España gi 1523. Guine, i primet ma-appunta na gobietnu ni Españot si Mariano Rosario Sablan. Hu tuñgu` na Cruz i prefektu apotyidu-hu ti DelRosario. Lau puru este siha na birada mafanana`an ni man-amku` che`chu` lahe. Lau magofyu` sa` hu tuñgu` dispues haf` kabales tinateg-hu.
Ti anog na patteyu` Karolinas pot Sablan i talu` na na`anhu. Lau gaige i Mañgarero gi as nana-hu.
Kabales lokue` na todu Karolinas guine parentes-hu maseha haye-gue`. I ma`gas na chief pot tradision si Chief Elat. Si chief Agrubw pot nabigasion (kumareran tasi) ni kumone` mage Marianas i Karolinas siha `nai yinamag tano` niha ni pagyu. Mauleg lokue` umarikonose kau magahet na gagaigeha` tatautau Agrubw giya Mañagaha pat hagas sudadanon Fransia.
Guaha siha gi na`an isla siha guine finu` Karolinas. Tinian kumeke ilegña agaga` na minachum atdau—red sunset. Saipan tai sinahguan—empty island—era `nai man-mamueba i Chamorro para Guam pot chetnot sarampion yan bitguelas pot no u fan fininas ni dos pesti.
Sige lokue` hu eñgulu` haye gi tautau siha ni ha bendise si Yuus Tata pumatlinuye i natibu guine. Gaige ennau na tropa gi ayu i man-masede umokupa iya Asia yan Pasifiku. Ti baba ta guadog haye na`aña yan manu ha fatoigue siha na tanu antes de u sugu` Marianas.
Guaha na`aña iya Marianas antes de umatatpañge “Mariana” ni Españot? Na`an un` raraina si Mariana ginen España. Siakassu in` tiñgu` na`an O`Perlas Iya Pasifiku yahu kumetuñgu`. Gi mismu tiempu mauleg umana` fan dinanche na`an lugat siha guine gi prefektu na`an Chamorro tat kumu Magpi, Tagpochau, I Deni, Matansa, Afetña, Sadog Tasi, Achugau, Galaide, Puntan Muchot, Fina Sisu, As Gonno, yan otru siha lugat. Tana` para na`an inayau pot mapot i pelun ha pronunsia na`an lugat gi finu` Chamorro.