Finatton Tiempon Ha’ilas

By
|
Posted on Feb 05 2012
Share

‘Nai bula keble-ta, kulan hit apacha’ ni sige lumiliku’ bumoka katket lugat. Sige ha chatge i edut ni kana’ pumupunu’gue’ man-lofan mantension para i fanliheñgña. Sige talu gumupu, bumoka, gumimen kulan mohon taya’ agupa’.

Mattu tiempon maneñgheñg ya tinampe todu i plaset cha’guan ni ais (snow). Matai ñalañg i apacha sa’ ti muna’ sahñge gi tiempon abundansia. Gaige i edut na kada ñalañg chumochu ni hagas rinikohiña siha mantension. Kulan taiguhe i apacha’ finaposta.

Gigigu finatton ha’ilas yan tiempun maipe. Hasan uchan para hanom magimen ‘sino tinanum. Mas menos i hanom gi tipu’ siha. Dumispasiu mas i fuetsan grifu hombre ke unu para u mahahatsa talu i apas.

Yangin apmam ha sagaye hit este na tiempun maipe, pues megai na tinanom u fan nina’ tostus kontodu cha’guan siha gi kanton chalan yan sabana. U saunau tostus lokue’ i betde na papet gi halom pottanmoneda-ta. De dios mihu!

I didog na dibision gi entalu’ covenant yan republican un’ asuntu na makat ma-esgaihon gi halom inkabukau yan chubasko na tasi. Todu i dos kapitan achacha abaramtau pokat niha kumu timuneru gi halom pagyu, makeke suhaye un’ dañkulun paderon gi sanmena. Taya’ kampu para satbasion ya u dimalas parehu gigon ha sufa’ paderon binibun publiku gi sanmena.

Listu iya Israet para u ataka iya Iran gi ti apmam na tiempu pot para u yamag fasilidat mamatinas man-dañosu siha na bala ni siña dumanche iya Amerika. Yangin u masusede este, pues mas lokue’ gumuaguan i presiun laña gi enteru elmundu.

Kontodu hita guine siempre ta padese mas guaguan na apas hanom yan kandet. Ti namatman yangin i munanae’ hit laña ensegidas ha hatsa presiuña pot i kulan asegurau i mananañga na gera. Los uttimos, mas menos na laña u guaha gi metkao enteru elmundo.

Mampos te’ug pinadesen megai gi tautau-ta na esta ti manmalagu’ man-manguife. Hombre amiguhu lau figu’ as Buddy Magoo. Ilegña, Esta puru ha’ pinadesen pisadiya deste ke maribaha oraña gi che’chu’. Ni para fahan lateria (setbessa) hokog!

Ilegña na dinanche ayu na estoria pot apacha’ yan i edut. Duru hit man-gupu sinparat ‘nai machuchuda’ koble ginen betsata. “Ti ta poluye dididi’ para ‘an ha gacha’ hit induktun tiempu”. Ilegña lokue’ na guaha ‘nai mapot-gue’ maigu’ pot no u pisadiya talu. De dios ihu!

Payun-yu’ poble sa’ hagas susomyan pineble ‘nai dumañkulu-yu’. Megai lokue gi entre hamyu fumaposgue mismu sumen chatsaga na chalan. Ginen este na finaposta mina tanae’ animu pot no ta repite gi famaguonta linala’ miserable. Atan mona ya un’ konsige hinanaumu.

‘Nai hana huyuñg i Saina i tautau, ha pega mataña gi sanmena pot para u lie’ mona kareraña. Lau guaha man-masoda’ na tautague gi Hegsu’ i Deni mangaige matan niha gi santatte. Man-mariseseta pagu gi hospitat kau nuebu na peste ‘sino chetnut i matan santatte. Adahe na chetnut tamya yan reput? A` Saina!

Siña ha’ dikiki, lau mauleg na tinituhon gi todu islas guine ma-abiban kutturan tanu’ gi sentru siha. Deste finatinas attista, amot fresku, manñge’ na sentadan natibu, yan otru siha finatinas gi hilu’ satton na presentasion. Ginen este ‘nai ta huhuñgog i liñguahita diariu. Ta usa gi hilu’ konbetsasion ‘nai mahuñgog lokue’ ni famaguonta. Solu uttimu sasyan ‘nai siña ta abiba mas i kuttura yan tradision tano’ta.

Umasoda’yu’ yan un’ edukau na Chamorro ni mafañagu giya Los Angeles. Macho’chu’ dispues giya Guam, tatkilu’ puestoña lau dimalas sa’ tiha tuñgu liñguahiña fuera ke finadeni, kelaguen manog yan titiyas harina. Paire i finu’ Iñglis lau na seguru na un’ tuñgu’ finenina hila’mu.

Guaha ha’ ayu i man-ande man-finu’ Chamorro ginen i bisinu ni man-mamatinas finu’ Chamorron niha mismu. Pot ihemplo, ilegña un’ prohima na “mamarientes” (man-parientes) hit pat kumulelegmu (kumeke ilegmu) punu (kumu) yan otra siha chatdinanche na finu’ natibu. Prekura i dinanche na finu’ Chamorro ‘sino kontodu famaguonta mahoka i lache kumu usun diariu.

****
[I] John S. DelRosario is a regular contributor to the [/I]Saipan Tribune’[I]s Opinion Section[/I]

Disclaimer: Comments are moderated. They will not appear immediately or even on the same day. Comments should be related to the topic. Off-topic comments would be deleted. Profanities are not allowed. Comments that are potentially libelous, inflammatory, or slanderous would be deleted.