Mampos asgun i chalan
Gi talulu’ gi halom kohu na kahan gobietnamentu, sige hit man-ñgaha’ hulu gi lañget para ta apogsu’ haf’ taimanu man-la’la’ hit gi rimulinon sumen bahu na ekonomian tano’ta. I man-hoben man-afaisen hafa mohon para futuron niha gi un’ asgun yan ti asegurau na chalan? Guaha esperansa para siha? Hafa propiu na aksion siña mapetsige pot para umakechule’ tatte futuron niha mismu? Mauleg na asuntu lau siha ha’ siña umoppe ennau siha na kuestion.
—
Hagas man-manotisia hit para ta aregla asuntun abusun hutnaleros guine. Lau finagchae’ bula fiñkas gi kahan Marianas. Ta letke i asuntu sa’ oran gupot. Kada dia hit man-gupot. Uttimoña man-machule’guan hit nu ayu na fuetsa i disposision immigrasion guine.
Tinatiye este ‘nai ma-implementa sueddon federat guine. Dispues, pinalo’pu’ ‘nai man-hanau i mas man-dañkulu na kometsiante ginen tano’ta. I hiniyoñg niha, ha batsalan huyoñg $3-5 biyon pesus ni hagas manaliliku’ guine.
I World Trade Organization ha baba i metkau para todu ginen iya Asia gi mabenden produktun niha. Este na disision pumunu’ i bintahan iya Marianas gi mafabrikan magagu siha yan todu para u fan mamafatinas guine (manufacturing).
Kau i miserable na lina’la’ natibu i guinifen federat? Kau i diskuidon man-ma’gasta i premiun i publiku pagu?
Gi mismu tiempu mas ñaba’ konsiderasion asuntun publiku. Este na diskuidu mas lokue’ didog na estau chinatsaga ‘nai ha pega ha’anen linahyan. Kau este uttimu rekueddon miyu nu i publiku ni hagas umensinahyau ayudu ginen i kabesanten i tanu’?
—
I futuron man-hoben kulan un’ estoria ‘nai mañoda’ un’ pitbetsun patgon un’ pechun gi halom tanu’. Ha gu’ot ya ilegña para u faisen i menhalom na amku’ i señgsoñg kau lalala’ ‘sino matai i pechun. Maseha hafa ineppeña i amku’, para u chogue i atlibes. ‘An ilegña matai, para u sotta, ‘an lalala’, para u tiges. Sige ha estotba i amku’ estake inatan futmat ya ilegña: “Lahihu, i pechun gaige gi dos patman kanaimu.”
—
Yangin i futuru, pagu, pues atan ya un’ ebalua kau este na modun lina’la’ in’ guiguife? Maseha hafa ineppemu, cha’mu malelefa na sumasaunau hau guine na asuntu kumu botadot. Pagu na biahe, mauleg un’ hassu kabales haye propiu na kandidatu fitme, edukau yan listu para u esgaihon i linahyan para i yanu na plaset linala.’
—
Megai mampos seriousu na asuntun linahyan pagu kulan man-manununog gi tatten pisagra. Adahe para u ma-u’upus i sumen makat yan miserable na modun linala’ gi señgsoñg siha. Gi mismu tiempu, todu tumuñgu’ na ti este mapromesa i publiku gi ma’pos na eleksion. I inefrese, “better times”. Enfin, kuantu minagahetña este na promesa gi linala’ miyu pagu?
—
Maseha maletke i asuntu, ti matulaika i katgun responsablidat na debi u guaha satton na finacho’chu’ i man-ma’gas plumaneha futuron i tano’ta desde ekonomia, hinemlu’, edukasion yan homlu’ na kinalamten gi halom tautauta. Responsablidat este ni finañagun i konstitusion. Pot fabot rinueba haf’ kinemprenden miyu pot responsablidat offisiat publiku.
—
Sige si Pedro yan Juan Malas dumibate pot fuetsan tinayuyot.
Ilegña si Pedro Malas, “Ni unu gi ginagauhu mafattu ginen hilu”.
Finaisen as Juan Malas, “Ke lau hafa ha’ ginagagaumu Duñg?”
“Para bai’ gana i mas dañkulu na lottery giya America”.
“Mamahan hau esta tekit para ennau na lottery?”
“Ahe! Lau i puntu i para un’ fan gagau gi tinayuyotmu”.
“Ti u fattu ginagaumu mientras ti un’ fafahan i tekit, pindehote!”