Sentadan Noche Buena Antes
Esta ennau kase i mediu sisienta siha na sakan, i sentadan Noche Buena trabiha gaige gi manñge na preniparan nana gi kusina mientras gaige i tropa gi misan gayu.
Abundansia putahen prefektu sentadan natibu sa’ lamegai ha’ trabiha umususune i gualu guihe na tiempu. Tai malefaghu nu i sigiente siha na bokan Chamorro: Atulin atmayas, pinada’ titiyas mai’es, tininon fresku yan tinala’ guihan yan katne; buñelus dagu, kaddun manog fresku ni magolaye puntan kalamasa ‘sino choda yan dagu; mutsiyas; b-steak Chamorro babue yan guaka; yan ka’et pañglau.
Guaha lokue’ kaddun ayuyu yan pañglau; atmondigas; hinetnon babue; kaddiyu; saibog dagu, kamute, nika, gadu’ yan choddan tanduke; tamales gisu; kelaguen tiau; fritadan babue, guaka yan chiba; eskabechi’; charakiles; hinegsa’ balensiana; ahu; atulin harina; buchibuchin papaya yan kalamasa; bukayu; apigigi’; yan tamales mendioka, suni yan chodda. Ti todu este mangaige gi amotsan finagpo’ misan gayu. Lau guiya este siha i sessu manmaprepara para i haanen gupot Noche Buena.
Gi antigu na soñgsoñg Chamorro, i familia ha pega buñelus dagu gi kanastra gi papa’ bintanan i gima’ para uson i kumonduse i Niño para i gima’ niha kon agradesimientu ni animon niha. Guaha ha’ lokue’ prumepara fina’ amotsan taloane para i grupo. Sumen namagof na dinaña desde tutuhon preparasion neñkanu’ estake monhayan todus i che’chu’. Sen ma’gas este na selebrasion yan kinahulu’ i Saina gi haanen pasgua.
Hu chage man-ayuda preparason neñkanu gi halom man-amku’. Magahet hu baba i talañgahu pot para bai’ ekuñgog akunsehun mañainata, grasiosu siha na estorian niha, na’an putahen neñkanu, finu’ Chamorro ni nuebu hu huñgog tat kumu guahnon ‘sino heddan. Yangin un’ lelegua’ i atuli ya tinanahoñg tineug’ña, pues siempre guahnon i atuli–mi hanom ya ha nesessita mas minesklan harina. I man-amku’ mamente atuñgu’ niha ni heddan esta i chetnotña–kume ilegña ti amtiyun. Lau taya mas hu sen agradese i finu niha kumu mantoa’ na manfifinu’ Chamorro, i doblada yan sustansiau na akonsehu.
****
Mas ma-umenta i numeron linau guine gi alacha desde Fukushima, Japon; Okinawa, Indonesia, Turkey yan ‘nos kuantos estadus giya Amerika. Este na ira kulan ha estototbayu’ sa’ gaige iya Marianas rinidonduye ni mafanana’an Ring of Fire. Gaige taduñg hoyun halom tasi gi papa’ Guam, hayan iya Marianas hulu’ esta Japon yan papa’ esta iya Filipinas.
Nachatsaga sa’ ‘nai mapa i ligan ka’ka’ halom tasi giya Indonesia, ayu chumoneg hinalom pipinu’ na tasi ni dumestrosia un’ lugat ya megai man-pininu’. Yangin masusede ya mapa un’ lugan kaka’ tasi gi hayan iya Marianas, kau destrosiau para hita? Estague’ un’ asuntu ni debi tana’ guaha preparasion pot siakassu na masusede.
***
I ekonomian enteru elmundu kulan inagoden kadena. Gigon basnag un’ nasion, ha batsala papa’ i otru siha na ekonomia. Pot essu na todu sumosoyu’ nasion siha giya Uropa na u aregla pottanmonedan niha ‘sino dañosu lokue’ i pumalu siha na ekonomia.
Iya Marianas ginen un’ tiempu bibu makinaña. Lau ‘nai ha disattende inapagat federat, ma-amot ni fuetsan immigrasion sin ditension. Desde 1976 ma-abisa iya Marianas na mampos bula empleau ginen hiyoñg ya yangin malago’ na u sustene industrian magagu, pues debi i fakteria siha u emplea amanu i siña na tautau tanu gi disiente na sueddu.
Tinatiye este ‘nai halagnos siha i mas man-dañkulu na kompanian Japon ya ha chule’ huyoñg kase $5-7 biyon pesus ni hagas lumiliku’ guine. Todu i dos masusede gi papa’ administrasion Juan N. Babauta. Ya dispues gai lala’et si pindehu sumañgan na mamauleg ha’ i ekonomian iya Marianas. Guaha chichoña mauleg pot para u tohne i ha yamag na ekonomia guine?
****
Guaha 54 mas na familia guine u faliñgu gima’ niha gigon man-ma-amot ni NMHC. I pinadesen este siha na familia entre mantai che’chu’ ‘sino manfinalulun ni ma-utot sueddon niha gi papa’ mafanana’an “austerity” ‘nai ma-utot 16 oras ginen pagamienton niha. Este na pinadese finañagun bahun ekonomia. I kuestion: Guaha fina’ ausiliu ginen i man-ma’gasta para u fan ma-ayuda este siha na tautuata? Na la agañg sa’ mampos oppan lai.
****
Yangin hayumu umeskapaye i asuntu pot apacha’ sensiamu, ennau na che’chu’ tramposu siempre un’ finañague dispues. Klaro i aplacha’ sensiamu gi che’chu’ linahyan. Kinihahaye hau gi oppan na manera na ti listu hau man-ayuda gi hilu’ dinanche, tunas yan gasga na manera soluke para un’ ayudan maisa hau ginen minasahalom i otru ni un’ sakrifisia. Haf’ na ma’añau hau ni anineñgmu? Na ti pesasa anineñg todus gi kada minachom atdau?