Lastima todu i inañgoghu
Mas ke trenta años ta huñgog man-ma’lag promesa siha para uma-adelanta kualidat linala’ linahyan guine. Lau taya’ makomple soluke mana’ fan apalo’pu’ basulan promesa gi kantun katsada. I kuestion: Hafa bidan niniha i man-ma’gasta para uma-ataha i sige ha’ mas dumidog na baban kinalamten guine?
I empleau siha gi todu atmos banda esta taya’ mafachuchue’ fuera ke apas CUC yan gaselina. Ti humahalom trabiha gaston nesessidat familia, hinemlu yan otru siha obligasion. Lamegai esta man-hanau lagu ginen todu tres islas. Mas megai para u fan hanau antes de uttimon este na sakan. Hafa na taiguine na estau linala’ ‘nai in’ pega i tautauta siha?
I Kulan destrosiun hinalom tasi ni todu tumuñgu’ na mamamaila’. Pot este na rason na memegaiña para umadiñgu i tanu’ sa’ muñga siha lumie’ destrosiun linala’ niha mismu. Mas menos salape gi kahan publiku ya siempre fuetsau umana’ fan basta lamegai na empleau ginen chechu’ niha. Estague petmanente na rekueddon i man-ma’gasta pagu. Hafa futuron famaguonta gi papa’ este na modun gobietnamentu?
Magahet na guaha ‘nai matrukus-yu’ hafa siña hu chogue pot adelanton tautauta guine kumu unuyu’ gi ma-elihe? Un’ ratu ha’ amigu: hagu ma-elihe ti guahu. Hagu man-hula’, ti guahu. Anog na un’ atrebi hau gi ti fafayimu, pues sipudera un’ hinegse ni finu’ man-amku: tat banidosu ti timatke fundiyosña!
Lau anog na memegaiña ti makomprende hafa sustansian i Perlas Iya Pasifiku yan hafa dichu obligasion niha gi puestun offisinan publiku. Dispues, mauleg in’ komprende na kada sakan ‘nai un’ diskuida hau, tres años tatte un’ luñu’ i linala’ publiku. Estague’ mauleg in’ kemprende kosake siña in’ lie’ diskuidon miyu mismu ya in’ fan gaimamahlau otru biahe. Pot fabor muñga man-atrabisau gi ti fafayen miyu.
Seriosu chechu linahyan ya mauleg in’ faisen maisa hamyu hafa esta in’ chegue para in’ adelanta i sumen chafleg na linala’ publiku pagu. Siña in’ ñañgon i publiku pot fabot?
Man-hanau membron lehislatura man-bakasion giya Palau para u fan man-ayuda masatba probleman otru. Un’ ratu ha’ fan señores yan señoras. Hafa na i probleman otru in’ falalague ke mismu probleman iya Marianas? Na ti manmanhula’ hamyu pot iya Marianas? Kau areglon biskileta yan pantie famalaon uttimu nina’ siñan miyu?
I pagyu pagu ha tututuhon rinikohen mañglu yan sinparat na uchan. Dañgkulu na destrosiu para u impatta gi todu isla guine. Kau man-listu hamyu manman-ayuda antes de in’ fan bakasion talu?
***
Ti komprendiyon hafa na sigiha’ mañgarera offisiat publiku siha ‘nai mañoñogñog galaide’ta. Kulan hit i chaka’ gi mediu empi’ chandia gi halom tasi ni sige ha’ ha kanu i fondu (pot chechu’ ambenteria) estake mafondu i sasyanta.
Ni dikiki’ na hospitat giya Tinian yan Luta chatsaga ta sodae’ salape’ lau libianu in’ seda’ kantida para in’ fan bakasion Palau yan otru siha lugat? Mañgge señores yan señoras sensian kabayeru gi ta fafana’ na didog chinatsaga?
***
Este i ta padedese pagu, masusesede sa’ taya’ ansiosu ‘sino sisitan na diniseha para ta fan aguot kanai pagu na biahe sa’ mampos loka’ i chubasku i tasin ekonomia guine.
Tatnai ta huñgog na guaha seriosu na planu ginen administrasion para u egaihon mona man-appruebau na programan ekonomia maseha adumididi’. Kada ramas gobietnu konsu kaprichoña. Mas abarambau yan chafleg i linala’ publiku.
***
Ha faisenyu’ i amiguhu Magoo hafa na sigeyu’ fumofu. Hu sañgane na ti u taiguiguine mohon baban kualidat linala’ tautauta yangin enfin man-satton i federat gi areglon todu modun kinlamten.
Ha atanyu dispues ilegña, “Lau desde 1978 hita mismu gumubietnan maisa hit ya hafa pagu na para ta sogne i federat lau hita man-isau”. Ha lapblayu’ tatte na taya’ hu chochogue fuerake hu repipite i sunidon tanu’ ‘nai otru tautau ta sosogne pot diskuiduta siha. Sige chaka chalegña. Ilegña, “Iku, egaga’ ya un’ pega satton gi propiu na petsona i umisau sa’ ti hu mirese mana’ kahaga’ sin man-isague”.