Baratun Suetdu!
I baratun suetdu i primera iniguñg familia guine. Komprendiyun. Makat na sapet pot disposision nesessidat `nai ti suffisiente fondu gi monedan familia. Sinparat na sapet para megai na familia, diariamente.
I asuntu pot kualidat linala` tautau-ta ni mau`udai gi monedan familia. Dimas, ha nesessita mas ke $650 miyon para umana` fan satisfechu i 15-mit tantus na empleau. Kumeke ilegña debi kada unu umasuetdu $43-mit gi sakan.
Makat na kontrariu pot dañkulu na fondu ha nesessita. Lau planta fan planun miyu haf` taimanu `nai siña in hatsa suetdun popble hulu` gi disiente na eskalera.
Satbasion: Unu ha` propiu na ineppi guaha `an para ta adelanta suetdun tautau-ta: homlu` na ekonomian tanu`! Solu chalaña este na diniseha. Lau haf` ya maletke ni manma-elihe deste 40 añus tatte?
`Nai homlu` i ekonomia siempre tali`e magof na fasu gi tautauta siha taimanu `an humalum sagun atulai entalu` Oleai yan Garapan. Tat ti chumachaleg `an ha chule` haf` ha-abona para kelaguen, pagsiu `sino inaflitu. Appenas na tiempu sagun atulai!
Gi mismu tiempu debi lokue` i manma-elihe de u guaha planun niha taimanu este na asuntu machoneg pot adelantun monedan familia.
Dudayu` kau homlu` ekonomiata na tiempu. Debi mohon u bula cho`chu` yan appottunidat empleau umadelanta pagamientun niha. Taigue este na appottunidat pa`gu!
Mauleg ta rikonose manu `nai man-malefa hit ni paketi-ta. Kau gaige gi kantun unai pat oriyan i sadog iya Susupe. Sopbla esta setmun. Oran aksion pa`gu! Haf` fitme planun miyu gi este na nesessidat empleau?
Lache: I democrats gi US Senate ma-apprueba priniponen lai ni sumede mapunu` neni minutus antes de umafañagu yan dispues de humuyuñg ginen tiyan nanaña. I mismu ginagau matai i ma-intended na ayudu para neni ni la`la` dispues de mapoka`.
Komprendiyun asuntu mediku gi nana `nai guaha piniligru. Lau `nai esta kabales tautau ya mafañagu haye gai atoridat mamunu` nu ennau na patgon?
Ti hu komprende haf` na i nana yan mediku siña madesidi este na asuntu dispues de mafañagu i patgon. Esta tautau ya para `in pinu`? Ya i direchoña i inosiente na neni? Dididi` kulan tagfena pot konbiniente.
Linau: Malagnus na oga`an gasetan Japon pot prinidiktan man-dañkulu na linau gi tasin niha gi halum 30 añus na tiempu. Siña kase ti u affekta hit lau mauleg u guaha dididi` preparasion para `an ha danche hit linau ni metgut.
I pagyu siña man-atug hit. I linau todu i gaige gi hilo`mu siempre un` hinegse. Manadan guma padet siempre u fan dinestrosia `an dañkulu na linau mattu guine. Piligrosu na ira!
Bisnis: I adelantu gi ha`anita mau`udai gi kinalamten praibet siha na bisnis guine. Estague` na patte gi ekonomian i tanu` prumebeniniye aduana (fondu) para nesessidat setbisiun publiku. Setbisiu ha inklusu sisteman hinemlu` yan edukasion yan otru siha assistimientu.
Debi i man-ma`gas guine de uma-akanteha este na patte gi kinalamtenta para uma-asegura na homlu` hinanau ekonomian i tanu`. Gigon matompu` este seriosamiente kase man-abendi hit mahlug lapes, punta pot punta. I inakonsutta debi u sattun gi entalu` manma-elihe.
Chaleg: Hu bisita un` chelu `nai matai i kandet. Hu abisa na taya` kandet. Ilegña, “Hagas mantai kandet mame sa` ma-utut deste ma`pus na sakan”. A`Saina, taftaf-yu` kumuentus!
•••
I Chamoru ha matompu` gi finu` Eñglis `nai sumaunau i TH tat kumu father, mother, brother…Mana` tinahgue ni “D”. Humuyuñg fodder, modder, brodder yan otru siha `nai humalum si Mr. D. I bihan mame ilegña, “fadet”. De dios!
•••
Mauleg na hanum grifu `in gimen antes de bai`n fan hanau para i eskuela gi sisienta siha na sakan. Gai baitamin “Clorox” ni muna gagasgas tilipas mame ginen familian kunanaf. Ai diberas na amotsan oga`an. Kada tumugap-yu` pau Clorox. De dios!
•••
Antes metgut fuetsan siñku sientimus. `An guaha dies sientimus pues mamahan hau ice cup yan un` donuts. Esta siña un` fatta na guaha hau. Haf` na guaha! Gi biradan eskuela sige hu ayeg gi troñku lemai manu para bai tife` para senan mame. Dios mihu!
•••
Guaha `nai hufaisen maisayu` haf` pinadesen tufai. Ilegña i asaguahu: “`Nai un` lasas i aga` ya un` yute sanhalum pot para un` kanu` i lasas”. A` Saina!
•••
Yangin guaha siha pinadesisi-mu tat kumu putin pogpug koyentura kanu` i saibog choda sa` maguñg. Ti hoñgiyun lau ennau na estudiu hu taitai guine na semana. Mauleg lokue` i didog na kulot betdi na cha para fagas sanhalom-ta.
•••
Konbetsasion entalu` famaguon-ta, biha yan bihun niha, mameskla gi hu fanana`an Chamoru-Eñglis. Ti komprendiyun lau namatman na sige mañaleg mientras duru man-abati liñguahe. Dios mihu!