Asuntun ekonomia

Share

`Nai umasoda`yu` yan un` ekonomista ha diskute haf` asuntun ekonomia gi komprendiyun na eskalera.

Esplikasioña: “Ekonomia kulan un` hatdin. Debi unna` gasgas, kuhan ñaihon i edda`, abunuye, ya unna`e `nos kuantus dias antes de un` tanume pot para u tunug i abonu gi edda`. Dispues rega antes de un` tanum i simiya”.

Kulan mangai inañgoghu hit gi todu asuntu taiguihe mafanana`an instant coffee. No señor! Debi ta fachuchu`e haf` diniseha-ta komplidu. Huñgan gai pasu lau un` manera `nai libre hit sin ditension.

Silensiu

Gi hinanau ha`ane guaha `nai hu fagcha`e silensiu oriya-hu. Fuetsau hu ekuñgug ñaihon haf` guaha. Ayu mas hu e`ekuñgug i kau manfelis tautau-ta siha gi ha`anen niha.

Hu rebisa i asuntu dispues `nai hu birayu` manaitai otru materiat siha. Ai bidaña si Hagibis. Ha lachai muna` dilubiu mediu patte gi sanhilu` giya Japon. Manadan guma` mandestrosiau `nai tinipa i tanu` ni ichan. Dilubiu!

Guine, matrumpeta tumunug ekonomia. Achagigu yan maribahan fondu gi kaha. Haf` siha na setbisiu man-inafekta?

Ta diseseha na una`lu tatte `sino ha rompe hit ti kombidau na mattirun eskases yan ha`ilas.

Makat gi familia maribahan moneda ni kumukubre gastun nesessidat siha diariamente. Tafan man-gagau bendision na u letke hit maseha haf` na chinatsaga.

Karera

Hu pega fan atanhu 40 añus mona para bai` li`e haf` fina`pus tautau-ta siha dispues. Lamayot patte felis kareran hinerat yan amtau na adelantu gi halum tautau-ta siha.

Bes enkuando, mauleg ta ta`lun umatan kau ta kokomple planuta siha para i manatatte. Ha sede mas amtau na inadahe gi anaku` na kareran niha.

Mas libianu para hita `an guaha mas adelantu gi bandan bisnis. Estague` na patte debi u homlu` para ta kubre man-presisu siha na setbisiun publiku. Sin este kase lamegai gi tautau-ta para u fan mamadese ti sufisiente moneda para nesessidat familia. Piot ya guaha mana` fan basta gi che`chu` niha.

Mina` ansianu-yu` adelantun bisnis pot katsun fondun setbisiu `nai menus apas aduana (taxes) ginen betsa-ta. Puede mas adelantau pot dañkulu na ayudu gi kinalamten tano`ta.

Gi ti maput na eskalera ekonomia pot kualidat linala` familia gi halum guma`. I moneda fuetsan kinalamten familia.

Huli`e antes didog na sapet gi hiniyuñg i Navy Marianas. Megai mana` fan basta gi che`chu` niha kontodu mañaita. I mangai offisiu man-matutuhun suetdun niha gi $.16 gi ora. Diberas!

Sapet para megai na familia ni sin ditensio mafalague i gualu `nai man-mananum `aggun haya yan ma-usune pinegsai para mantension niha. Ayogue` na tiempu `nai appenas cho`chu` guine. Makat na mattiru gi familia siha.

Leksion

Finana`guen mañainata na `an tinahuñg mantension ginen primet offisiu dopbla hau gi otru pot nesessidat familia.

Huli`e magahet un` amiguhu ha totche ha`aniña esta i gualu` yan tasi dispues de regulat na offisiuña. Mauleg sa` hoben yan makalamya guihe na tiempu `nai tat tihana` siña mientras kalalamten. Brabu!

Mauleg sa` umeyagyu` dumandan ni huna` setbe gi uttimun semana manrikohe dididi` para gastun petsonat. Kase 25 añusyu` dumandan entalu` tambut yan gitala.

Megai lokue` gi tautau-ta dumopbla siha esta i lemlem tautau gi che`chu` gualu`. Kanaha` mantai deskansu lau animu pot obligasion familia!

Pine`lu

Siña ta translada “investment” kumu “pine`lu” kontodu ma-establesen nuebu na bisnis. Hinalum fiñkas ni umestablese lokue` cho`chu` para i tautau tanu`.

I bisnis solu pisun fiñkas ginen apas setbisiu yan aduana. I mefena pot cho`chu`, i tatatte katsun todu nesessidat. Maseha dididi` kumayada nuebu na pine`lu ta pasensiaye puede guaha mas adelantu gi ge`fena.

Kase gai bintaha i para tafan daña` pot para tatampa haf` mas na adelantu siña tana` guaha gi praibet. Dos na metkau siempre tafalague: nesessidat-ta yan haf` mapetfifiha ni bisita-ta siha.

Pot akomparasion: Usun hinegsa` diariu giya hita. Piot ya tasopas yan katdun to`lañg yan guihan.

Gi mismu tiempu atan taimanu i Japones chumochu hinegsa` sa` guaha difirensia. Makanu` i hinegsa` namaisa dispues `nai magulusune fina` totche. Taya` gumana i Chamorro gi bokan sopas!

Diberas

Un` biradahu ginen Washington umesgin Tokyo-yu`. Guahu ha` na natibu gi ruplanu los dimas Japones.

`Nai ha tutuhun anog i isla siha gi sankatan duru i Japones man-manlitratu ya esta manata`yug ni bonitun tano`ta yan asut tasi. Magahet na diariu halum siuda `nai mañasaga ni chagu yan i tasi.

Hombre, ginen isla-yu` ya diariu hulili`e i tatnai mali`e ni bisita-ta. Kulan tatten patman kanaihu. Diberas esta manata`yug `nai mali`e bonitu na tasin iya Marianas piot i apaka` unai-ta siha guine.

Ti un` fanli`e taiguine giya Tokyo `sino manu na siuda giya Japon. Bonita Marianas!

Dibina

Guaha un` tihun mame sessu hafaisen un` kuestion: dipidipina, hafa a`kakatka kimaña? Ha oppen maisague`, “Tenten `nai”. Sige pa`gu i chaleg.

John S. Del Rosario Jr. | Contributing Author
John DelRosario Jr. is a former publisher of the Saipan Tribune and a former secretary of the Department of Public Lands.
Disclaimer: Comments are moderated. They will not appear immediately or even on the same day. Comments should be related to the topic. Off-topic comments would be deleted. Profanities are not allowed. Comments that are potentially libelous, inflammatory, or slanderous would be deleted.