Asuntun Areglu!

Share

Tradision tautau-ta establesau gi gualu` yan tasi (mantension familia) deste antigu na tiempu. Gi hilu` ina`ayuda `nai ma-establese adelantau na komunidat Chamorro.

Dispues, adumididi` matulaika `nai manhanau i naribu para i moseria. Mas libianu gi mantension familia ke papa` somnag. Lokue`, megai mas tautau-ta man-ma-eduka dispues de finagpu` gera.

Huli`e gi uttimun ha`ane i bisinu man-afaburese kinisechan gualu` yan kineni` tasi. Mansattun gi inafamauleg, ina`ayuda, yan inagofli`e!

Un` biahe huli`e un` tiahu ha chule` hina`men katne gi hilu` foggun ya ha golaye choda. `Nai masa hana` fañage bisinu un` tason. Gi la pupueñge mana`e `nos kuantus tininun hañgun ni bisinu.

Tai malefaghu ni hagas bisinu `nai achog dididi` asiga yan shoyu man-akubre hit pot pinepble. Agradesiyun na sensia gi dikiki` na komunida lau higante sensian ina`ayuda!

Chalan pinepble tat hoyun fache` tihu gacha` antes. Esta guaha `nai mesge lago`hu lau hu pañut pot solu tinaya` guinahan mame yan memegaiña na familia gi señgsuñg. Tiempun ha`ilas!

Haf` Mohon?

Guaha mumente areglun suetdun popble ni ma-ususune ni kase 15-mit na empleau guine. Huñgan, asuntun areglu ni dumiteni kualidat na linala` familia gi halum guma` gi enteru atkepetlagun iya Marianas.

I mediu suetdu na tiempu giya America ennau i $65,000 gi sakan—lau suetdun popble. Guine, lamayot patte gi empleau gumagana entalu` $15-mit esta $42-mit pesus gi sakan. Mas lataduñg na suetdun popble!

Mampus chagu` yan mediu suetdu guihe lagu. Gi mismu tiemplu mampus guaguan gastun nesessidat guine. Kase ti maput este na kuentas, no?

Maseha obligasion komprendiyun na gai minakat este na asuntu. Lau chatsaga ta mueba sin planu ginen i hegsu` I Deni`. Guaha planun miyu pot este na asuntun linahyan? Siña in` daña`e i publiku para u siña guaha oppan na kinemprende?

Linala`

Kuttura un` palabra pot modun linala` grupun tautau. Dos asuntu gi un` pahina dumaña`: kuttura yan liñguahe, pisu yan sahyan.

Ma`udai kuttura gi sahyan liñguahe `nai ma-adelanta usuña gi halum tautau-ta siha. Soluy sahyan komunikasion. Estague` umetablese inakomprende yan ina`ayuda gi tautau-ta siha.

Tradision-ta i relihion Katoliku ni ma-establese guine gi tiempun Españot. Mauleg na dibosion gi tautau-ta ni umonra linala` espirituat piot gi tiempun kuaresma.

Gi katkuet biahe siempre man-finu` Chamoru hit gi menan lamasan San Pedro gi uttimu hinisgan para i lañget `sino sasalaguan. Deste tutuhun esta i uttimu suspirus gaige usun liñguahita.

Diberas

Ansianu na kinalamten pa`gu pot presetbasion usun finu` Chamorro. Hu hassu tiempoghu gi high school `nai guaha muttan salape` `an magacha` hau fuminu Chamorro.

Pa`gu kulan sisitan ta soyu` famaguonta umusa liñguahen niha. Propiu! U guaha mohon kinentra `an fuetsau tana` fan finu` Chamorro kontodu Chinu siha guine?

Tinilaika

Kinalamten maseha haye na grupun tautau siempre u matulaika kutturaña gi karera. Manaigue hit esta guihe na tiempu `nai hita solu—Chamorro yan Karolinas—mañasaga gi hagas soñgsuñg siha.

Lau fitme sentimentog-hu na i natibu siempre ha gu`ut yan susteni haf` kutturaña—modun linalaña—Chamoru. Kulan hinanau atdau diariamente ni kahulu` `an oga`an ya machum gi lemlem tautau. Doku` ta`lu gi sigiente oga`an, ti mamagtus!

Tinilaika u kontinuague` lau i sustansian natibu fitme sagaña giya hita ni tautau tanu`. Susteni liñguahe!

Ineyag

Matuñgu ni famaguon-hu bisñietu(ta) na debi u fan finu` Chamorro gi fihon-hu. Maseha lamegai eklau na liñguahe hu hungug estaya adumididi` sige ma-usa hila` nanan niha.

Agradesiyun i animu maketuñgu` liñguahen niha. Guaha `nai hu rasgueo dandan-hu` ukulele para bai` na` inadotna ineyag niha finu` Chamorro. Ai na manadan chaleg este na dinaña`.

Mama` malate` unu ya ilegña na tai bali finu` Chamorro. Hu faisen para u atan gaput-iluña kau betmehu. Muchumas, debi u banidosu gi haf` kabales tinateña. Estague` muna` babale i tautau—un` abiba sustansiamu—kumu natibu!

Sagu

Guaha `nai chatfelis finattun notisia `sino mensahe ginen hiyuñg. Mauleg `an ilegña ti apmamyu` guatu yan impanada. Lau ti apmamyu` guatu ya ta falag i interu. A` Saina!

`Nai makombida ham para guput kompleañus mafueguyu` na maulegña bai saga `sino `osun`yu` ni burukan famaguon. Ke lau na ti patte famaguon gi un` namagof na okasion?

Guput

Hu soda` si Magu gi kotte ume`e-abugau. Era, esta dos asaguaña ni achacha dadau kulan mañagun manog. O`sun mamula` gaput ulu `an umagaput i dos punideraña `an oga`an.

Uttimoña lalalu` i unu ya ha kaikaigue`. Esta ti obra si Magu fumatta na dos punideraña gi gima`. Piot `nai masañgane na illigat dos asagua gi un` guma` ya ti menus ke sais mesis gi presu. Dimoñu!

John S. Del Rosario Jr. | Contributing Author
John DelRosario Jr. is a former publisher of the Saipan Tribune and a former secretary of the Department of Public Lands.
Disclaimer: Comments are moderated. They will not appear immediately or even on the same day. Comments should be related to the topic. Off-topic comments would be deleted. Profanities are not allowed. Comments that are potentially libelous, inflammatory, or slanderous would be deleted.