Areglun Kinibrutu
I man-maestru yan maestra man-eskuela kolehu estake monhayan. Dispues debi u gana dos sensura antes de u makone` man-mamana`gue.
Matutuhun sueddon niha gi $33-mit tantus gi sakan.
I membron lehislatura tai` areglu pot edukasion, ekspirensia yan sensura ya man-masueddu $70-mit gi sakan.
Ti hoñgiyun na taiguine na areglu guaha ni fuma` basula disiente yan reasonable na disision. Areglun i metgot la`la`, i tai fuetsa dimalas. Prontu i asuntu pot meritu.
Ti suanu na sistema `nai i ma-eduka makastiga` ya i gueku tinateña maregalu! Malag manu sisteman meritu? Puru che`chu` kinibrutu!
Dispues haf` baliña i animun mañaina mana` fan eskuela famaguon niha? Esta mauleg para uma-atisa sisteman rakudai`? Mattu gi na`mamahlau na sistema makastiga i ma-eduka kolehu ya mafama i tai edukasion parehu!
Estague` umesplika haf` na lamegai na membro ti makomprende haf` gaige siha gi mafanana`an “basic documents”. Tagpapa` na kualidat membro `nai sessu man-manman pot malofan i asuntu ya ti mali`e. Lastima i kotbatan Sears Roebuck!
$400,000: Kau fugun manog pat kalenturan sanhalum, debi si Biktot Hokog de u espiha manana`lun i $400,000 na salape` publiku ni hana` mana`e familiaña!
Debi ta ketuñgu` haye fumitma i check yan manu siha `nai man-magasta entalu` Saipan, Luta, Tinian yan sanlagu. Siempere u anog taimanu magastan este na fondu! Debi i AG yan public auditor uma-ina gastun este na fondun publiku ni madispacha illigatmente!
Adahe na heñu para umagasta kontribusion tax publiku. Debi i Attorney General de utatiye este estake ma`apase todu kabales. Ti bai para plumaiteha este na asuntu pot proteksion i publiku gi direchoña. Direchun publiku maprotehe ginen tailaye na heñun kumbalache!
Inaya: Guaha `nai hu attende huntan i señgsoñg gi hagas kamalin gi Lali Fo` antes. Este na dinaña` lamayot patte pot planun selebrasion patron i señgsoñg as San Isidro.
I gume`luye i dinaña` ha pega papa` haf` siha na cho`chu` guaha kontodu ginagau kinisechan gualu` yan peskan tasi.
Tatnai huhuñgug inadisgustu lau oppan dinisehan todus para u fan man-ayuda gi che`chu` komunida. Ni unu sumeha. `Nai mas hihot i ha`anen finagpu` nobena mas sessu man-mattu yan linagnus niha. Man-ana`e mettun na felisitasion kontodu ayu siha i man-mattu ginen i chagu`.
I sensian kooperasion tai atparehu! I sensian dinaña` ti malimitte gi patron niha. Kontodu otru siha asuntun linahyan ma-attende boluntariamente. Namagof na kinalamten unu pot todu. Estague` mina` likidu sensian inaya guine siha na petlas.
Tiempu: Hinanau tiempu ensegidas maliñgu. Ayu sumustene memorias-ta ni sumede hit humassu haf` finapos-ta maseha pot un` ratu. Maliñgun halum gi man-namagof siha na okasion. Ha ditenegue` gi fina` chinatsaga.
Lau tat patriatkan yan matriatkan familia ti umusune haf` mapetsisige pot mantension familia. `An ti nanahuñg sueddun regulat pues ha dopbla siha gi finagpu` cho`chu` gi gulau man-mananum kontodu pinegsai. Animu gi katkuet kinalamten!
•••
Bien saludu yan agradesimientu para i man-mofona ni tumanum simiyan para ta gobietnan maisa hit. Enfin, gi halum bonitun hatdin `nai manflores yan manogcha` ayu na tinanum niha desde uttimun siñkuenta siha na sakan.
Hita pa`gu gumogosa tinanum niha kumu entregau ni achon tradision natibu. Guaha ha` `nai tafagcha`e rimulinun ti man-aya hinassota. Naturat ennau gi animun adelantu yan proteksion tautau siha. Lau dispues kayada yan pasifiku hinanau todus.
•••
Desde finagpu` gera manhanau i tautau-ta para i moseria. Hasan esta gumuagualu` `sino peskan tasi regulatmente. Maliñgun tradision! Dimas de panag togcha` gi hilu` tasi para ta sugun i guihan halum gi betsan chenchulu, megaiña kalulut gi todu klasen attifisiu gi kanai famaguon.
Irensia: I mañaina-ta magu`ot fitme tanu` niha (irensia pat finahan) pot i manatatte. Kanaha` seguru na ayu na patgon i mali`e para u maschatsaga ma-irensia ni tanu`. Machogue pot kinententun konsensian niha. Esta gai lugat i patgon piot ya tumatachu ha` i gima` mañainaña. Guaha otru siha areglu lau ennau disposision halum familia.
I tanu` ala kuenta i prefektu guma` familia. Kontodu buttun fanliheñg familia mahatsa guenau na pidasun tanu`. Estague` difirensia gi dos guma`. Lau i pisun guma` i tanu`. Reparan ñaihon sa` siempre konfotme hau.
Pot ihemplo: `An gaige hau otru tanu` ilegmu “I’m going home”. Tatte gi tano`mu un` sasañgan guine na konbetsasion. `Nai tumunog hau gi tanu` `nai ilegmu para un` falag i gima`. Dispues `nai un` tulus hau para iya hamyu.
Politika: Matutuhun estrakadan politika guine desde mapos na Dameñgo. Todu atmos banda siempre u prepara asuntu niha para u presenta publikamente.
Bai tutuhon umina kandidatu siha desde Luta, Tinian yan Saipan. I puntu: debi i kandidatu u motmut integredat yan ma-eduka para u hatme mamatinas areglun linahyan. Yangin chatfitme hau gi entre este dos halige maulegña fan espiha otru offisiomu.