Areglu I Sahyan Linala`ta
Estaba sunidun pot kilu`us gi chagu` hogsu`. Umafagcha` yan destrosiun lai casinon Saipan gi para ma-inbette (invest) giya Tinian. Mamaisen-yu` bendision.
Todu planon Mega Stars ni ha inklulusu 1000 na kuatton hotel yan golf course mana` fan para ensegidas. I man-ma`gas i kompania mampos man-inestotba ni dinagen lehislatura piot ginen iya Tinian ni umasegura na ti para uma-apprueba casinon Saipan. Dispues ha latigasu i asuntu `nai mabota ya ma-apprueba casinon Saipan.
Gaige pa`gu i fumabot mayamag kinalamten Tinian na man-mama` hagan Chinu. Kada malagnos ilun niha ya guaha buruka, mahala halom pot no u fan mali`e `sino digueya.
Este na disareglu yumamag appottunidat tautau Tinian gi bandan cho`chu, fiñkas yan homlu` na appottunidat kinalamten. Mauleg umafaisen i dos senadot niha as Francisco yan Joaquin Borja kau este na destrosiu i hagas maguife, silensiu? Ai na rekueddu gi man-namase`. Ke lau hafa binabaña u felis hinanau casino giya Tinian? Na ti kontodu Saipan man-mirese?
Todu planon man-mauleg para Tinian gatdun gi mattiñgan lache na disposision areglu. Guiya este i disareglu `nai ma-atan i asuntu gi halom homhum lau ma`lag i ha`ane. Dios mihu!
Lastima sa` guaha mas ke dos mit na cho`chu` para u ma-establese ni maliñgu kulan chiop `nai man-ina ma`lag i atdau. Dalai `ste!
Retirun petsonat
Guaha siha palabras mauleg ta hahassu yan kumepula` na semana: “Inañgoghu”, “dinida”, “hineñgge”, “animu” yan “inasi`i”. Magahet na gaige este siha na palabras madiskute gi la tatlikulu` na eskalera pot relihion, segun i finana`guen i Nanalibreta.
Bes enkuandu, mauleg ta faisen maisa hit kau ta añgoghu i tai-hinekog na nina` siñan i Saina? Hafa dinidamu? Kau man-hoñgge hau nu guiya? Gai animu hau pumetsige tinago`ña? Yan kau siña un` asi`i prohimumu sin ditension? Gi halom dinanche na ineppe gi entalu` este siha na palabras `nai libianu un` espehos maisa hau manu `nai gaige sessu fafayimu kumu kilisyanu.
Gi kinalamtenta, lamegai besis `nai ta soda` maisa hit gi posision `nai ta kuestiotiona mañge i Saina gi oran didog na chinatsaga-ta. Gaige ha` gi fihonmu. Lau na pasensia hau sa` taya` mafatitinas gotpe gi halom mañglu`.
Todu kinalamten gai pasu `sino fina`pos. Ti un` hanau mo`na `an ti un` pega gi menan i primet hinago`mu i segundu pasumu. Atan este siha na palabras ya in` kepula` kulan ritiru para hagu pa`gu na kuaresma.
Kabilosu lau dañosu
I Chamorro i mas kabilosu na finañagu gi lini`ehu. Tat ti hana` siña achogha` para finataiña. Pot ihemplo: Piniloghu na u guaha mas inadahe gi sentadan man-makukula haga` niha (dai`alasis).
Dios tiampare: Un` dia antes de dai`alasis, sige man-atilifon na “guaha guine inasnen tukun, mantika na fritadan babue yan guaka yan tininun mantikan tiyan babue. Dispues mataluye otru cha`ut: soft drinks ni mamatmos tinilada na asukat. Dios mihu!
* * *
Sige lalalu` un` amiguhu pot mana` parague` chumupa sa` kanset gofesña. Ilegña, “Hekua` haf` na pa`gu `nai kansetyu` man-otdin i mediku para bai` para chumupa”. Sige hu konsidera dispues ha totche, “Propiu na otden `an ma-mauleg ha` gofeshu lau gi taiguine `nai esta sala` haf` baliña”.
* * *
Dispues, man-mana`e amot niha para u gimen pot tres dias. Dispues u fan mariseta pot adelantu. Machule` i guaguan amot ya mapega gi hilu` lamasan chumochu sin magimen.
`Nai inadite ni chetnotña makone` para i hospitat emerensia sa` chatguiya. Finaisen ni mediku kau ha gimen amotña. Man-dage na “huñgan”. Piligru dinage gi ma-otdin na amot. Dos klase manana`e i malañgu.
`An magahet na un` gimen i primet ya ti fina mauleg hau, mana`e hau ni otru klase ni debi u inaregla chetnotmu. I dinage hagu mismu umesaguen maisa hau. Hagu i malañgu ahe` ti i mediku!
* * *
Guaha `nos kuantos eskaleran umakamu` gi kustumbren Chamorro. Ha embrarasa i sigiente: Mamaisen saina, maplasu, magutus finihu, komplimentu, umakamu`, fandañgo yan uma-ma`ug gi fina` kamarote. Kase na tiempu i uma-ma`ug gaige giya monana. Kulan na`mamahlau lau enague` masusesede na tiempu. Estaba i kuestion, “Gima`-mu pat gima`hu?” Pa`gu, “Gomamu pat gomahu?”
* * *
Guaha siha naturat na disposision ni guaha `nai hu kuestiona. Pot ihemplo: Haf` na i manog yan paluma (kumu ti man-gugupu) todu i tiempu chumochochu? Maseha ñgai`an na tiempu gaige na man-dedeñgkut entre cha`guan yan haf` sineda`ña gi hilu` tanu`.
Otru: Kahulu` i atdau gi sanhaya dispues tumunog gi sanlagu. Tatnai matulaika este, diariu. Disues, todu i un` dagau hulu` siempre u poduñg papa`. Lokue`, kau guaha sikretu siña ma-na`na`? Na ti magahet na kumu ini`ina ni atdau siempre un` dia u paguan ennau na malumot?
* * *
Ta rikohe famaguon `an para tafan man-bisita malañgu gi hospitat. Na ti ennau na lugat para man-malañgu? Haf` na para un` chansa man-tinatme famaguon chetnot gi lugat chetnot? Buente mauleg na intension lau lache na disposision.
John DelRosario Jr. is a former publisher of the Saipan Tribune and a former secretary of the Department of Public Lands.