Mesklao na asunto siha
Estaba un` cha`ka yan paluma mau`udai gi lasas chandia gi halom un` tadoñg na tase. Bira birada gumupo i paluma umeguihan. Kada finatoña tatte, gaige i cha`ka na ha gulususune i fondun botin niha.
Sinañgane i cha`ka na u para kumano` i fondun boti osino madog ya acha dimalas siha. Ti ume`ekuñgog i cha`ka. Kada gumupo si paluma, ha kontinua kumano` i lasas chandia gi fondu.
Uttimoña, ha dulog i cha`ka i fondun boti ya duro halom i hanom. Gumupo hulo` i paluma ya sinañgane na `an mohon umekuñgog si pindeho, ti u madog i botin niha lasas chandia.
Bumula hanom i boti, gumupo si paluma, duro gi santatte umesalao i cha`ka: “Paluma, paluma, na maudaiyo` maseha gi dudule`mo”. Dimalas dispues i cha`ka, libre si paluma. Hafa morat i estoria? Yangin in` danche, tugigie`yo` gi otro semana.
• • • •
Hu bisita i dos amiguho, Duñg yan Juan Malas, gi lancho niha gi mapos na Dameñgo. Humalomyo` na pago mafatto i dos ginen i misa hombre trabiha gaige ha` i alifog deñgdeñg gi sanme`na gi gapotilon Duñg.
Masoyu`yo` para bai` tunog un` rato mientras lologlug i kafe gi takuri. Hana` maipe si Duñg tinala` guile yan mafuti` beni`, kontodo titiyas maies. Humanao para i haddin ya ha tife` `nos kuantos pipinon pagpag.
`Nai maplanta i amotsa, diberas paopao na kafe taimano `nai tana`lalago antes gi hilo` fogun hayo. Hu faisen si Iku kao guaha nina`apan niha hinegsa`.
Ilegña: “Ti mananom ham fae` na sakan ayo na taya` nu i finaisesenmo. Suñgon ihu hafa i plantao na sentada”.
Hu usune kumano` i tinala` guihan, lao ti magtos gi hinasogho i maipen hinegsa`. Hombre, ayo ayaña yan paire na finadeni`. Pot no bai` masablasus ta`lo, mamatkiloyo` lao hu lachai entero mediano na tinala` guile.
Ha faisenyo` si Duñg kao hafa nuebo gi bahu na kinalamten ekonomia. Hu oppe na trabiha pareho i asunto yan `nai mañguentos ham gi alacha.
Ilegña si Duñg: “Ke lao hafa mamapotña i asunto, ihu?”
Umadiñgan si Iku: “Mampos hit mañgontento na taotaogue. Ayo ha` ta falalague i konbiñiente yan pa`go na resutta. Hasan talie` man-matachoñg i kabesanten i dos ramas pot para u planea fitme i haanen natibo. Ni uno listo fumana` i man-sustansiao siha na attikulo, piot ya mapot i asunto”.
Ilegña si Duñg: “Falago para offisinan publiko ihu ya hame na dos bai`n ayuda hao maseha ginen i pisun pineblen mame. Dalai magahet ya salape` ha` gagana”. Ti listoyo` umoppe i kuestion.
• • • •
Ti pot botlu, lao megai besis `nai umasoda`yo` yan toataota siha, era puro saiantes (scientist) sosiat ni inipos man-tagfe`na gi opiñion niha.
Guaha ha` i antao man-hasso ya ensegidas un` lie` na gai sustansia i fino`ña. Fatkilo gi halom i tropa.
Guaha ha` lokue` ayo i palalalagpag ha` sekosña ya matto gi ha konbensin maisague` na impottante yan tai achaigua i opiñionña. Estegue` na grupo i ma`ñaoho. Mampos man-atrebisao bumoluntario i tai sustansia na hinasson niha.
Gigon umasodayo` yan este na tropa, todo i masañgan hu oppe “huñgan”, dispues hu aligao i mas hihot na potta para bai` diñgo i lugat. Gaogho umekuñgog pañgpañg napu ke chatkonsiderao na fino` saiantes. Ai, diberas na man-menhalom taotao. Ayo mas na`matman an` marepite i mismo fino`mo giya siha. Ai, dios miho sa mamta` i saiantes kariso talo kulan simiyan cha`guan ni kinilili` nu i paluma. De dios!
Strictly a personal view. John S. DelRosario Jr. is publisher of Saipan Tribune.